Lesbók Morgunblaðsins - 06.12.1986, Blaðsíða 6

Á Svalbarða
snýst allt um kol
Bjór er veittur á fímmtudögum, vín ekki nema með leyfi sýslumanns, og við
brauðbúðirnar stendur á skilti: Ekki fyrir ferðamenn
íþróttavellinum leika Rússar og Norðmenn
knattspyrnu. Sólin er yfir fjallinu á Norden-
skjöldslandi í „höfuðstaðnum“ Longyearbæ,
sem telur þrettán hundruð íbúa. Áhorfendur
eru að mestu rússneskar konur í þykkum,
svörtum vetrarkápum, nælonsokkum og
með mikið ljósrautt hár, greitt í „heysátu".
Þær hafa komið alla leið frá rússneska
námaþorpinu í Barentsburg en loftleiðin
þaðan er um sex mílur. Þær komu með flug-
vél og ætla að hvetja menn sín. Knatt-
spymukeppnin endar með jafntefli. Og báðir
aðiiar eru ánægðir með úrslitin. í rússneska
smábænum Barentsburg, sem minnir á snot-
urt sumarbústaðahverfí, eru taldir vera um
þrettán hundruð Rússar, og í öðm náma-
hverfínu, Pýramídanum, um átta hundmð.
En þeir geta hæglega verið fleiri. Hér snýst
næstum allt um kol, frá frá því að ameríski
verkfræðingurinn, John Munroe Longyear,
stofnaði til kolanámu árið 1905. Staðurinn
var nefndur eftir honum: Longyearby, og
er nú stjómarmiðstöð undir eftirliti stjóm-
valda norska ríkisins. Hann er höfuðstaður
Svalbarða.
Víkingar fundu eyjaklasann þegar á tólftu
öld og gáfu honum heitið Svalbarði, sem
þýðir kuldaströnd.
Hollendingurinn William Barentz fann
aftur eyjamar árið 1596. Eftir tindóttu
ijalli norðvesturstrandarinnar kallaði hann
landið Spitsbergen; það er nafnið á stærstu
eyjunni. Á fyrri hluta seytjándu aldar var
þama góð hvalveiði. Hollendingar, Bretar,
Danir og Norðmenn komu upp lýsisbræðsl-
um á ströndinni, þar sem menn fengu olíu
á lampa Evrópubúa.
Á átjándu öld settust Rússar frá klaustur-
félögum Norður-Rússlands að á aðaieyjunni.
Þeir byggðu sér kofa við fírðina og lögðu
stund á veiðiskap til lands og sjávar. Óld
síðar tóku Norðmenn við af þeim. Þeir vom
þar á hverjum vetri allt til 1973, þegar
ísbjöminn var alfriðaður. Þegar hreinn var
líka friðaður, vom afkomumöguleikar veiði-
manna að engu orðnir.
Árið 1916 keypti Stóra Norska Spits-
bergen-kolafélagið amerísku eignimar og
þá varð Longyearbær til. Kolafélagið eða
„Stóra Norska" eins og það er venjulega
kallað, á tvær námur í Longyearbæ og eina
í Svea, gömlu sænsku námunni, og hún
heitir Svea og er allmiklu sunnar á strönd-
inni. Norðmenn og Rússar framleiða
samanlagt um það bil eina milljón smálesta
af kolum árlega, þ.e.a.s. meira en nokkurt
annað land í heiminum.
Spitsbergen slapp ekki vandræðalaust frá
skelfingum seinni heimsstyijaldarinnar. I
september 1942 vom allir íbúar Svalbarða
fluttir burt — Rússar til Murmansk og Norð-
menn til Skotlands. Þann 8. september kom
þýzka ormstuskipið „Tirpitz" inn til ísfjarð-
ar og skaut á Longyearbæ og Barentzburg.
Þorpin urðu að rústum einum.
Eina húsið sem stóð uppi, var gömul
svínastía í Longyearbæ, sem gert var úr
steinsteypu. Það er elzta hús þorpsins, byggt
upp úr 1930. Frá 1981 er þar smá safn.
Það hefur mikið vatn mnnið til sjávar frá
því íshafsskipstjórinn Sören Sachariassen
flutti fyrstu kolin frá Salvarða til Tromsö.
Það var árið 1899. Nú er „höfuðstaðurinn"
Longyearbær litrík og hlýleg miðstöð, sem
færist smám saman í nútíðarhorf.
í dag, á miðsumarkvöldi, em eldar kveikt-
ir alveg eins og hjá okkur, en það em
friðareldar sem hvorki em til þess að vara
við óvinum eða tendraðir af illræðismönnum.
Því að í dag er Jónsmessa í Noregi. Og þá
líka á Svalbarða. Allir hverfa að heiman —
heilar fjölskyldur — niður til strandar til
þess að tína saman rekabúta í hauga og
kveikja síðan í þeim til heiðurs dýrlingnum.
Á dagskrá er að steikja pylsur — góðar,
norskar pylsur — og halda hátíðlegt kvöld
í fjölskyldunni og með öðmm. Það er ekki
mikið um að vera, því að daginn eftir, mið-
sumarsdaginn, er unnið eins og venjulega
í Noregi. Og þá verða allir að vera óþreyttir.
Júnídagamir heitu sem við vomm í
Longyearbæ vom ævintýralegir. Sólin gekk
aldrei undir. Frá jöklunum rann vatnið í
lækjum, sem féllu í smáfossum, niður í dal-
inn og skópu þægilegan nið. Við sváfum í
námumannaskála við opinn glugga. Og vin-
ir okkar heima höfðu látið orð falla á þá
leið að þið króknið, ef ísbjöminn verður
ekki búinn að éta ykkur.
Við sáum aðeins tvo ísbimi. Annar hafði
verið stoppaður upp á safninu og var ekki
nema þrevetur. Hinn gekk á vegg í „Hús-
inu“ á sterkum krók. Hann hafði verið svo
óheppinn fyrir tveim ámm að fá sér göngu
niður fjallið til að líta á kirkjuna og bama-
leikskólann. Og þá var hann skotinn. En
þeim sem leggja leið sína inn til fjallanna
skal ráðlagt að gleyma ekki byssunni. Þeir
sem dvelja þama norður frá í rannsóknar-
skyni viðhafa alla gát, því að vissulega er
mörg hættan fyrir hendi. Við sáum líka fjóra
hreina í dalnum — Svalbarðshreina. Það var
svartur baugur um augu þeirra, eins og
þeir hefðu vakað alla nóttina. Þeir vom með
endurskinsmerki á eyrunum til varnar því
að þeir yrðu ekki fyrir þeim fáu bílum, sem
þarna er að fínna og er ekið nótt sem dag.
Á kvöldin löbbuðu hreinarnir niður að
kaffihúsinu sem er alveg nýtt af nálinni, til
þess að fá sér smurbrauðssneiðar hjá mat-
sveininum, sem hefur hænt þá að sér.
Öðm megin dalsins vom snjóskriður á
ferð, en hinu megin renndu menn sér á
skíðum niður hlíðamar. Miðnætursólin skein
frá heiðum himni. Slökkviliðið hafði það
náðugt, þar sem kolafélagið hafði látið
kveikja í tveim ónýtum bröggum, og liðið
mátti æfa sig í að slökkva sér til gamans.
Fyrsta skemmtiferðaskip ársins, Ivan
Franko, rússneskt, sigldi inn á Aðventufjörð
og nokkur hundruð Þjóðveija gengu á land
til þess að taka myndir.
I samkomusal vinnubúðanna vom staddir
nokkrir raffræðingar og aðrir tæknimenn.
Þeir horfðu á útsendingu frá sjónvarpi í
Mexíkó og hvöttu danska keppnisliðið með-
an miðnætursólin gægðist yfir fjallatindana.
Það var ekkert hlé á námavinnunni, þó
að nú væri miðnætti.
Hið eina sem var í kyrrstöðu vom færi-
böndin. Kláfarnir hvíldu á vírstrengjum
sínum. Þeir höfðu ekki verið hreyfðir í heilt
ár. Kolin em nú flutt með finnskum Sisú-
bílum og það virtist enginn skortur á þeim.
Eldsnemma fluttu öflugir Sisú-bílar ungu
kolanámumennina hátt upp til vinnustaðar-
ins. Inngangurinn í námuna er uppi í fjöllum.
Vélsleðar em mikið þarfaþing á Svalbarða,
í rauninni eina samgöngutækið. Það má sjá
þá á víð og dreif og hirðulausa við fjallaræt-
urnar. Þeir minna á mótorbáta sem hafa
hafnað á þurm landi.
Ég nefndi Aðvent.ufjörð. Ekkert á nafnið
skylt við aðventu kirkjuársins. Það er kom-
ið frá orðinu adventure og á rætur að rekja
til Longyears verkfræðings. Um miðhluta
Longyearbæjar liggur tvöföld pípuröð. Eftir
annarri rennur kalt vant, en hinni skolpið.
Vegna stöðugs þela er ekki hægt að grafa
pípurnar í jörð, það segir sig sjálft.
Margt er nýtt á ferðinni í Longeyarbæ.
T.d. nýi vegurinn frá miðpunkti bæjarins
til flugvallarins. Hann er ársgamall.
Flugvöllurinn var vígður árið 1975.
Nýja kaffihúsið Busen er alveg nýtt.
Sama er að segja um pósthúsið og baðhús
námumanna. Þessi þijú hús em niður við
Aðventufjörð. Bærinn byggðist meðfram
aðalgötunni, sem liggur frá Nýbæ, þar sem
gatan nefnist Pípugata og niður til Hilmar
Rekstens-götu, sem er framlenging á hinni
fyrrnefndu. Þetta er eina stóra gatan en
hún er um hálfur þriðji kílómetri á lengd.
Þess skal getið að Hilmar Reksten er kunn-
ur skipstjóri í Björgvin og á þijú af síðustu
seglskipum Norðmanna.
Nýtt er líka kolaorkuverið — stolt bæjar-
ins. Orkuverið var tekið í notkun fyrir rösku
ári og rís hátt upp yfir umhverfið. Reyk-
háfur þess er níutíu metrar á hæð.
I dag heldur Spitsbergen eða Svalbarði
miðsumarhátíð — Jónsmessu. Þá fá kola-
námumennimir sér bjór. Annars fæst hann
ekki keyptur nema á fimmtudögum. Og það
var fímmtudagur í gær. Sala á áfengum
drykkjum er mjög takmörkuð. Til þess að
fá þá verða menn að hafa leyfi sýslumanns-
ins í vasanum. Hann er maður vinsæll en
sumum þykir hann vera spar á skammtinn.
Við brauðbúðir bæjarins stendur á skilti:
Ekki fyrir ferðamenn.
Ferðamenn hafa ekki alltaf verið sérlega
velkomnir. íbúarnir hafa ekki haft mat af-
lögu, og það er enginn þrifnaður að þessum
illa útbúnu og reynslulitlu tjaldbúum, sem
skilja ýmislegt eftir sig miður æskilegt og
rölta upp í fjöllin, án þess að gera sér grein
fyrir hættunni. Nú á dögum gefst ferða-
mönnum kostur á að kaupa lífsnauðsynjar
þær sem fást í bænum, eins og t.d. sam-
festinga og sokkabuxur. Ég nefni þetta
tvennt, því að hvort tveggja er eftirsótt
skiptivara í Barentzburg. En fæstir Norð-
menn verða nú til þess að láta flíkumar af
sér fyrir brennivín.
Moskusuxinn, sem var fluttur til Sval-
barða frá Grænlandi, er horfínn. Einnig
mistókst innflutningur á hérum. Einhver
héit því nú fram, að allir héramir hafl ver-
ið karlkyns, og þá var ekki við góðu að búast.
Hreindýrastofninn hefur aukist svo að
þrengist í búi hjá honum og því er farið að
leyfa að fella nokkra hreina árlega. Þeir sem
em í veiðifélaginu fá að skjóta einn hrein
hver. Veiðitíminn stendur yfir í hálfan mán-
uð, í lok ágúst og byijun september.
Hér er bílum aldrei læst. Því að hvert
ætti bílþjófurinn að aka — inn í ijallveggina
í kring, til ísbjamanna í óbyggðunum eða
þá út í Aðventufjörð? Allt væri það jafn
vonlaust.
BYGGT Á HUVUDSTADSBLADET