Lesbók Morgunblaðsins - 06.12.1986, Qupperneq 10

ÖXEN REMIGIA III
ÁROGMÓÐIR
Margvíslegar heimildir greina frá því, að í
Skálholti hafí langar stundir verið til öxi
er Jón Remigia lögréttumaður í Oddgeirs-
hólum smíðaði og gaf staðnum um miðja
17. öld. Átti öxi þessi að vera „öxi Skarpheð-
Allar líkur benda til
þess, að frumsögn
Njálu sé egypsk að
uppruna, og að nafn
Njáls sé skylt, dregið
af eða samsamað guði
Nílarfljóts. Er þar að
sjálfsögðu átt við hinn
keltneska Nial, en líkur
benda til, að einmitt
sagnir
N ials-konungdæmisins
keltneska liggi að baki
Brennu-Njáls sögu inni
íslensku.
Eftir
EINAR PÁLSSON
ins“ — Rimmugýgur — en það nafn er
sjaldnast notað heldur annað: remigie eða
Remigia í nokkrum afbrigðum og stafsetn-
ingum.
í síðustu grein sáum við, að Jón biskup
Vídalín bregður skyndilega af dönsku yfir
á latínu er hann lýsir Skarpheðni og öxi
hans — spumingin var HVERS VEGNA.
Við athuguðum latínu Jóns biskups og kom-
ust að því, að ef orðið remigi — var latína,
þá kæmi það ágæta vel heim við goðrænar
merkingar allegóríunnar í Njálu. Orðið rem-
igium (nf, hvk) merkir „árar“/„skipshöfn“,
„róður“, eignarfallið af remex (nf, kk) —
„ræðara“ — er remigis. Er engu líkara
en að Böðulsöxin — Rimmugýgr — hafi
verið kennd við ræðara og árar hans. Kem-
ur slík merking heim við fomar sagnir af
Dauðanum? Til að grennslast fyrir um þetta
skulum við athuga eitt andartak hvað skilja
má um þau efni í aðgengilegum ritum.
ÁRIN
Orðabók táknmáls eftir J.E. Cirlot fjallar
á eftirfarandi hátt um Ár:
„í fomum helgiathöfnum var hún tengd
stofnsetningu hofa, konungurinn var vanur
að ganga umhverfis (helgi)staðinn með ár
í hendi. Virgilius nefnir þessa athöfn í sam-
bandi við endurreisn Tróju. (Árin) er tákn
skapandi hugsunar og Orðsins, lind allra
athafna."1
ár-Hof-Trója
Þama birtast stórathyglisverðar upplýs-
ingar. Samkvæmt niðurstöðum RÍM fer fátt
milli mála um eðli þeirrar fmmsagnar er í
allegóríu Njálu er fólgin; hún varðar stofn-
setningu hins íslenzka Goðaveldis, gerð
Hofs á Rangárvöllum (Ketils hængs) og
stjómskipan þá sem nefnd er „konung-
dæmi“. Hér sjáum við þannig alls óvænt,
að tákn Árar er einmitt sett í samband við
stofnsetning hofa og stjómskipan konung-
dæmis. Athyglisverðara er þó framhaldið,
þótt með ólíkindum mætti virðast: tengsl
þessarar táknmerkingar við TRÓJU em
vottfest. Samkvæmt RÍM var Njála byggð
á fomri Trójusögn. Er orðið Trójusögn þá
notað um goðsögn tengda Tróju. Að sjá
Ár notaða sem regintákn í fmmsögnum og
helgiathöfnum Tróju er þannig ekkert auka-
atriði í sambandinu. Svo hefði átt að vera
— ef ályktanir RIM vom réttar.
Dauðinn var jafnframt Getnaðurinn í
goðsögnum; skapandi hugsun er af þeirri
ætt, slíkt ið sama Orðið er í upphafi var.
Lind allra athafna er að sjálfsögðu Getnað-
ur og tæki hans — annað eðli Dauðans.
Allt sem J.E. Cirlot segir_ um tákngildi
Árar bendir til að tilgátur RÍM um Skarp-
heðin og Öxi hans séu nákvæmar.
Alfræði Tákna
Athugum þá hvað J.C. Cooper hefur að
segja um Árina í alfræðabók táknanna:
„Ár. Vald, fæmi, þekking. Árin er stöng-
in, eða spjótið, sem hrærir í frum-sævinum,
einnig stöngin sem stýrir Skipi hinna Dauðu
yfir vötnin að ströndinni hinum megin. í
því sambandi er Árin, Sprotinn eða Stöngin
skyld hinni Gullnu Grein að tákngildi. í
Egyptalandi merkti Árin konungsveldi, ríki
og athöfn. Hún var ein hlið (an attribute
of) fljótsguða."2
Stöng Og Fljótsguð
Framangreindar táknmerkingar benda til
þess, að ömefnið Stöng í Þjórsárdal tengist
nafni Skarpheðins. Þau rök liggja m.a. til
þess, að táknmerking „Gauks í Stöng“ var
Völsi — eins og Skarpheðins. En línan, sem
markaði veldi Ketils hængs lá frá Bergþórs-
hvoli til Stangar að líkum málsins. Dauðinn
var skarpur af því að hann markaði tíma;
miðað við þau gögn sem fyrir liggja er sjálf-
sagt að ætla, að hann hafi jafnframt markað
rúm — vegalengd. Stangar-merking Árar í
fomu táknmáli styður þetta.
Auðskilið er, hví Ár þeirri er hrærir í
frumsævi veraldar er líkt til Völsa. Ekkert
líf án dauða — enginn dauði án lífs. Hugsun-
in virðist sú, að Árin frjóvgi fmmsæ. Ár
sem stýri Dauðaskips fellur þama að efni
og styður tengsl orðsins remigium við Skip
Tungls og Dauða. Allar þessar merkingar
virðast m.ö.o. fólgnar í öxi er nefndist latn-
eska heitinu Remigi.
Remigi
Loki stýrir því skipi sem vafalaust var
kennt við dauðann í Ragnarökum; ljóst má
þannig virðast, að stýris-ÁR hefur komið
við sögu í hugmyndavef Völvuspár (v. 51).
Knarrar Loka hefur eigi sízt verið minnzt
vegna skipshafnar hans — REMIGI.
NlALL - FLJÓTIÐ NÍL
Athyglisverðast eins og á stendur er þó
að sjá tákngildi Árar rakið til Egyptalands.
Þar tengist _það fljótsguðinum föður Nfl.
Allar líkur RIM benda til þess, að fmmsögn
Njálu sé egypzk að uppruna, og að nafn
Njáis sé skylt, dregið af eða samsamað
guði Nílarfljóts. Er þar að sjálfsögðu átt
við hinn keltneska Nial, en líkur benda til,
að einmitt sagnir Nials-konungdæmisins
keltneska liggi að baki Brennu-Njáls sögu
inni íslenzku. Oshólmar Nílar virðast hafa
verið forsenda goðsagna þessarar tegundar;
hérlendis er staðsetningin augljóslega rétt
— í Landeyjum (óshólmum) Rangárþings.
Fýrir nokkrum þúsundum ára hefur Fmm-
Njáll átt sér mynd sem Faðir Nfl.
VÍSANJÁLS
I Snorra Eddu er Njáli á Bergþórshvoli
eignaður vísuhelmingur er svo hljóðar:
Senn jósum vér, svanni;
sextán, en brim fexti,
(dreif á hafskips húfa
húm) í fjórum rúmum.
Einar Ólafur Sveinsson hefur þessa at-
hugasemd um vísuna: „Geta má þess, að
vísuhelmingurinn er í Morkinskinnu tilfærð-
ur meðal gamanvísna þeirra, er Haraldur
harðráði kvað til Ellisifjar konungsdóttur,
en með konungsbrag er þessi ágæti vísu-
helmingur ekki og er hann líklega eftir Njál.3
SkipshöfnNjáls
Við vitum, að orðið Remigium, sem „öxi
Skarpheðins" Remigi virðist heitin eftir,
merkir „skipshöfn". Það er því hreint ekki
óathyglisvert að sjá vísu um tiltekna skips-
höfn eignaða Njáli.
Hvergi hef ég séð vísu þessa skýrða svo
ég man og Einar Ólafur telur, að með „kon-
ungsbrag" sé hún ekki. En hvað er konungs-
bragur? Frumsögn Njálu varðar einmitt
konungdæmi Nials og hefnd þess í Brjáns-
bardaga. Það skýrir þannig beinlínis hví
sama vísa er eignuð Njáli og Haraldi kon-
ungi harðráða ef gert er ráð fyrir hug-
myndafræði konungdæmis í efni vísunnar.
Faðir Níl var með einstökum hætti tengd-
ur tölunum 4 og 16. Gangur flóða (og þar
með kornguðs) var miðaður við 4 ára tíma-
skeið Sóþis, stjörnu þeirrar er síðar hlaut
nafn af kornguðinum Ósíris. 16 álnir reis
flóð Nílar, því var Níl talinn eiga „16 börn“,
svo sem sjá má í frægri styttu fljótsguðsins
í Róm. En samkvæmt tilgátu RÍM merktu
hin frægu „16 sár“ sögunnar „16 lindir him-
ins“ — þær er fylltu Níl álnunum 16.
Sextán Ræðarar?
Líklegasta skýringin á þeim sextán er
ausa skip Njáls í fjórum rúmum er þannig
„skipshöfn" fljótsguðs. Sú skipshöfn var
nefnd remigium á latínu. Þeir sextán ausa
þá rúmin fjögur til að ftjóvga jörð. Farkost-
urinn er fley himins. Þegar öllu er á botninn
hvolft fóstraði Njáll komguðinn unga. Lind-
ir himins frjóvguðu kjörlendi komguðs —
óshólmana — Landeyjamar. Skarpheðinn
sem Dauðinn er hluti slíks hugsanasam-
bands af þeirri einföldu ástæðu, að hann
markar Tíma — og þar með Dauða — kom-
guðs.
Sterkar líkur benda til, að stjaman Sóþis
(Síríus) hafi nefnzt Sámur í hinum íslenzka
goðvef. Þar fór Hundur Himins og konung-
dæmis.
Af framanskráðu virðist ljóst, að „skips-
höfn“ Njáls hefur búið í Öxinni Rimmugýgi.
í tákni Öxar bjó ekki einasta Dauði — held-
ur og fijósemi.
MÓÐIRIN SKARPHEÐINN
Jón biskup Vídalín segir í bréfi til Peters
Raben aðmíráls 25. ágúst 1720, að Skarp-
heðinn sé „hedinus tmx aut rnacer" — sem
útleggst „Heðinn inn ógnlegi eða magri".
Prentvilla eða mislestur virðist valda því, að
í Árbók fomleifafélagsins 1915 (s. 37) em
orð þessi rituð „hedinus tmx aut mater“
er útleggst „Heðinn inn ógnlegi eða móðir“.
Mér hefur ekki tekizt að sjá frumrit Jóns
Vídalíns þegar þetta er ritað (það er í Áma-
safni, Khöfn) og Lesbók getur ekki beðið
þess. Hins vegar vill svo einkennilega til,
að þessi orð má ræða þrátt fyrir það: EF
samsetningin „hedinus tmx aut mater“
finnst kemur hún furðu vel heim við „móð-
ur“-eðli Skarpheðins. Þetta mun fáum
skiljanlegt. En svo vel félli slík orðanotkun
að öxinni Remigiu, að maður spyr sjálfan
sig, hvort Jón Vídalín haf e.t.v. heyrt sam-
setninguna liedinus trux aut mater og
beinlínis breytt mater í macer af því að
hann hugði „móður“-eðli Skarpheðins vera
íjarstæðu. En svo er, að sálfsögðu, ef við
emm eingöngu að ræða sagnfræðilegan
Skarpheðin og öxi hans. Því virðist Jón
hafa trúað. Slík tilgáta er þó óþörf, macer
gefur fulla merkingu í sambandinu. En
„móður“-eðli Skarpheðins fólst einmitt í öxi
hans, Rimmugýgi.
HlN ÓGNLEGA MÓÐIR
Ein þekktasta táknmynd goðsagna fellur
þétt að móður-eðli Skarpheðins. Er það
táknmynd sú er að jafnaði gengur undir
heitinu „in Ógnlega Móðir (the Terrible
Mother á ensku)“. Svo skýrir J.E. Cirlot
þá vem:
„Hin ógnlega Móðir er mynd sem felur
í sér merkingu dauðans ... Fyrir þær sakir
var það haft fyrir satt í hermetiskum fræð-
um, að það, að „snúa aftur til móðurinnar"
væri jafngildi þess að deyja.“4
í raun er þessi goðmynd kunn íslendin-
gumm sem kerling Hel. Þar er ógnleg móðir
sé hana nokkurs staðar að finna.
MÓÐURÆTT
Goðmynd innar Ógnlegu Móður felur
m.ö.o. í sér merkingu Dauðans. Augljóst
er, að slíkri Móður má jafna til Skarpheðins
— ef sá er tákngervingur sömu vemndar.
En nú vitum við að auki, að táknmerkingar
Njálu em „hermetiskar", sem kallað er. Að
líkum málsins var sjálfur Njáll „íslenzk"
gerð þeirrar táknverndunar laga og réttar
er Hermes Trismegistus nefndist í Róm.
Af nafni Hermesar er lýsingarorðið hermet-
iskur myndað. En ætlað er, að Hermes
Trismegistus sé egypzkur að uppmna, eins
og bækur þær sem við hann em kenndar.
Athugum sérstaklega dæmið sem Cirlot til-
tekur um notkun ins hermetiska máls: að
snúa aftur til móðurinnar merkir „að deyja":
„Lauztú mér nú“, segir Skarpheðinn, „en
þó skaltu í móðurætt falla, áðr vit skiljum."6
Einar Ólafur skýrir þetta svo: „Orðatil-
tækið falla í móðurætt hefur löngum verið
skilið svo, að það merkti: falla til móður
jarðar... Líklega merkir það þó heldur:
falla á bakið... andstætt snúa sér í föður-
ætt: snúa sér á grúfu" og væm slíkar
skyringar á torskildum orðum Skarpheðins