Lesbók Morgunblaðsins - 04.07.1987, Blaðsíða 4

ÞRÓUÐ
LÖND
MYND 3:
ORKUNOTKUN
Á HVERN
STARFSMANN
í LANDBÚNAÐI
Orkunotkunin er reiknuð í
kg af olíu eða ígildis hennar
Bóadi á Sahel-svæðinu sunnan við Sahara með búpening sinn. Hér er orkunotkun í lágmarki og
sést vel af skýringarmyndunum, hversu miklu munarþama á milliþróaðra og vanþróaðraþjóða.
ÞRÓUNARLÖND
1972 1982
(The State of Food and Agriculture, 1985)
1972
1982
Lesbók/GÓI
F æðuöflun og
orkunotkun
Hefurðu leitt hugann að því að á þessari öld
hefur mannfjöldi jarðar liðlega þrefaldast? Á
tímabilinu 1950—1986 tvöfaldaðist hann, en
það er álíka fjölgun og áður varð á milljónum
ára. Umsvif jarðarbúa hafa vaxið í enn hrað-
„Að láta húsdýr bryðja
kom ótæpilega, í harðri
samkeppni við sveltandi
meðbræðurjarðar-
kringlunnar, er
búskaparháttur sem
einfaldlega gengur ekki
til langframa, hvorki af
mórölskum ástæðum
ellegar þeim er varða
auðlindanýtingu. “
Eftir BJARNA
GUÐMUNDSSON
ari takti. Þannig er talið, að heimsframleiðsl-
an hafi liðlega tuttugufaldast frá
aldamótum. Að baki þeirri framleiðsluaukn-
ingu liggja gífurlegar tækniframfarir, svo
sem alkunna er. Um fátt hefur þó líklega
munað meira en hagnýtingu orkunnar, fyrst
og fremst þeirrar sem unnin er úr leifum
plantna, er lifðu fyrr á tíð og nú hafa breytzt
í olíu og jarðgas. Talið er að orkunotkun
jarðarbúa hafi tólffaldast frá aldamótum,
og fjórfaldast frá 1950. Ýmsir velta því
fyrir sér, hversu lengi þetta muni ganga
og geta gengið, þar sem vitað er, að olía
og jarðgas eru tæmanlegar auðlindir, og
að við eyðum þar mun meiru en við öflum.
Óhugnanlegra fylgifíska hinna stórauknu
umsvifa jarðarbama gætir í vaxandi mæli,
svo sem skógar- og vatnadauða, uppblást-
urs gróðurlendis og óeðlilegra loftlagsbreyt-
inga. Ýmsir telja því framtíðarvon
mannkyns bundna við það, að viðunandi
samræmi náist á milli ráðstafana til aukn-
ingar hagvexti og áhrifa þeirra á umhverfí
allt.
Hér verður ekki lagt út í alhliða heims-
vandamálaumræðu — aðeins dvalið við
orkuna og nýtingu hennar ti! fóðurs- og
fæðuöflunar í landbúnaði: Að verulegu leyti
verður stuðst við tvö nýleg rit: State of the
world 1987, sem World Watch-stofnunin í
Washington gefur út undir ritstjóm Lester
Brown, en hann er þekktur framtíðarkönn-
uður. Hinn ritið er The State of food and
agriculture 1985 (Mid-decade review of
food and agriculture), sem FAO gaf út síðla
árs 1986.
Bylting í Landbúnaði
í upphafí aldarinnar máttu bændur reiða
sig á búféð til áburðarframleiðslu og sem
aflgjafa. Búin vom sjálfbjarga um hjálpar-
orku, en hjálparorku má kalla aðra orku
en þá sem sólin sendir með geislum sínum
og nýtt er beint sem varmi ellegar óbeint
í formi plöntuafurða. Upp eftir öldinni okk-
ar óx ræktað land í sama takti og mannfjöldi
veraldar. Um miðja öldina var komið að
vatnaskilum.
Hröðun mannflölgunar óx, bændur
neyddust til að auka framleiðni ræktunar-
innar. Við þessi vatnaskil tók orku — og
þá fyrst og fremst olíunotkunin við land-
búnaðinn að vaxa hröðum skrefum. Drátt-
arvélastóðið stækkaði, áburðamotkun
margfaldaðist, vökvun akra varð nauðsyn-
leg, og illgresi og óæskilegum skordýrum
varð að halda í skeíjum með lyfjagjöf.
Vegna þess hve búvöruframleiðsla al-
heims er háð aðgangi að olíu, hefur fram-
leiðsla olíu og verð hennar veruleg áhrif á
verð og framboð mikilvægustu matvælanna.
Þar er einkum átt við komið, en það gefur
langmestan hluta þeirrar orku sem mann-
kynið neytir í fæðu sinni. Nú er olíuþörf
(orkuþörf) landbúnaðar í raun lítil, metin
sem hluti af heimsnotkun, eins og síðar
verður vikið að, svo olíuskortur mun ekki
öllu máli skipta fyrst í stað. En olíuverðið
mun mjög ráða verði búvaranna. Umhugs-
unarefni er einnig, að á heimsvísu hefur
bændum ekki tekist að verða minna háðir
olíu í atvinnurekstri sínum á síðustu ámm,
líkt og gerst hefur til dæmis í framleiðslu
raforku.
Olíu- og komframleiðsla veraldar fylgd-
ust að frá 1950 til 1978, en úr því minnkaði
olíuframleiðslan — komframleiðslan óx
áfram. Sú mikilvæga staðreynd liggur fyrir,
að eftirspum eftir komi mun vaxa a.m.k.
næstu 60 árin, að því að spáð er, en hins
MYND 1:
ORKUNOTKUN
VIÐ KORNRÆKT
í olíutunnum á hvert
tonn af korni
0,89
1950 1960 1970
(State of the World, 1987)
1,13
' Jlf
_ISI'
wJli
1980
1,14
—
1985
vegar mun olíuframleiðslan minnka. Verður
því ekki annað séð en að óbreyttu stefni
komframleiðsla veraldar í ógöngur: Land-
búnaðurinn verður æ háðari hjálparorku
við það að mæta matvælaþörfinni sem
vex jafnt og þétt, en orkulindimar
þverra. Lester Brown sýnir þessa þróun
með tölum og upp úr þeim er 1. mynd unnin.
Myndin sýnir okkur að orkunotkun við
komrækt, reiknuð á hvert tonn af komi,
hefur tæplega tvöfaldast á síðasta aldar-
fjórðungi.
Brown bendir á tvö þýðingarmikil atriði,
sem varða tengsl olíu- og fæðuöflunarinnar
og blasa munu við í byijun nýrrar aldar.
Það fyrra er samkeppnin á milli hinna ýmsu
sviða, er þurfa á olíunni að halda; hið síðara
er staðsetning olíulindanna.
Bent er á, að nærri helmingur þekktra
olíulinda sé nú uppurinn. Ennfremur það,
að í Norður-Ameríku, þar sem fjórðungur
komræktar alheims er, muni þegar búið að
eyða upp fjórum fimmtu hlutum þekktra
olíulinda. Fæðuþörf þriðja heimsins vex
hröðum skrefum, en þar em olíulindir tak-
markaðar, svo og getan til þess að nýta
þær. Miðausturlönd em talin ráða 56% olíuf-
orða alheims, en þar búa þó aðeins 4%
mannkyns. Hin misjafna dreifing olíulind-
anna, og matvælaframleiðsla, sem sífellt
verður háðari olíunotkun, fela því í sér vax-
andi óvissu um matbjörg mannkyns á allra
næstu áratugum: Óbreytt stefna gengur
ekki til framtíðar. Það verður að leita leiða
til að draga úr olíunotkuninni. Hækkandi
olíuverð mun leiða til hækkunar á verði
matvæla, og sú þróun mun leika þær þjóðir
harðast sem veikastar vom fyrir. Um það
höfum við dæmin frá Afríku eftir 1970 og
Suður-Ameríku eftir 1981.
Orkukreppaná
áttunda áratugnum
Hækkun olíuverðsins í byijun áttunda
áratugar aldarinnar skók heimsbyggðina ill-
þyrmilega, og önnur hækkun dundi yfír í
lok áratugarins. Á milli varð nokkurt hlé.
Sfðustu árin höfum við einnig búið við hag-
stætt olíuverð. En hve lengi það stendur,
veit líklega enginn.
Á vegum FAO (Matvæla- og landbúnað-
arstofnunar Sameinuðu þjóðanna) hefur
orkunotkun í landbúnaði verið rannsökuð,
ekki sízt það, hvaða breytingar hafa orðið
á henni á tímabilinu 1972 til 1982. Orku-
notkun landbúnaðarins í heiminum er lítil