Lesbók Morgunblaðsins - 04.07.1987, Blaðsíða 11

Félagsmannfræði
Önnur sjónarhorn — aðrir möguleikar
menninga og samfélaga. Ekkert samfélag
og menning er eins. Ekkert samfélag er
kyrrstætt, óháð umheiminum, sögu, og sam-
skiptum. Samfélag og menning er sköpun
okkar og menning og samfélag hefur afger-
andi áhrif á alla hegðan okkar, lífsviðhorf,
í stuttu máli tilveru okkar. Sömuleiðis höfum
við afgerandi áhrif á menningu og samfélag
okkar.
Af þessum ástæðum er ekki mögulegt
að rannsaka félagslegar, menningarlegar,
efnahagslegar og pólitískar stofnanir mann-
legs samfélags sem kyrrstæð og einangruð
fyrirbæri í rannsóknarstofu. Við höfum til-
hneigingu til að mæla öll fyrirbæri með
verkfærum náttúruvísindanna. En með þeim
mælitækjum er ekki hægt að mæla við-
fangsefni samfélagsvísinda.
Ef við gerum slíkt, er það ekki aðeins
óvísindalegt og umsnúið, heldur ætlum við
„rannsóknarhlutnum", sem eru stofnanir
menningar og samfélags mannsins, eigin-
leika sem hver sér að eru frá öllum hliðum
óraunverulegir.
Fólk, og vitsmunaleg sköpun þess, hagar
sér ekki eins og frumeindir, sýklar eða flug-
ur, og þess vegna er ekki hægt að yfírfæra
aðferðir sem notast til greiningar á slíkum
fyrirbærum yfir á samfélag og menningu
mannsins.
Sjónarhorn
Félagsmannfræðingar sérhæfa sig í að
rannsaka og greina: vistfræðilegar aðstæð-
ur, viðskipti, vöruskipti, samskipti, giftinga-
reglur og fjölskyldumynstur, pólitíska og
efnahagslega stjórnun og vald, þátt trúar
og trúarbragða, helgisiði, siðfræði, pólitísk-
ar og félagslegar stofnanir og fjöldahreyf-
ingar, markaði, þróunarsamvinnu og
aðlögunarvandamál flóttamanna. Það er
auðvitað mismunandi hvaða rannsóknarsvið
félagsmannfræðingurinn leggur til grund-
„Félagsmannfræðingurinn skoðar og greinir innviði og formgerðir viðkomandi rannsókn-
arsviðs, sem oftast eru stofnanir menningar og samfélagsMyndin er af kennslu í
Háskóla íslands.
Ef við skoðum hug okkar og leitum eftir al-
mennri þekkingu á félagsmannfræði, er ekki
ómögulegt að mörg okkar hafi óljósar hug-
myndir um þessa fræðigrein. Hefðbundinn
rannsóknarvettvangur fagsins hefur löngum
„Heimurinn færist sífellt
lengra inn á gólf hjá
okkur öllum og þekking
á samfélagsgerð og
menningu annarra þjóða
og ekki síst eigin, verður
sífellt mikilvægari fyrir
samskipti á öllum
sviðum, hvort sem það
eru viðskipti eða
menningarsamskipti.“
verið lönd þriðja heimsins. Skýringanna er
að hluta til að leita í því hagnýta gildi sem
fagið ávann sér á nýlendutímanum, og að
fræðimenn töldu að í „einfaldri“ menningu
nýlendnanna væri að finna lykilinn að mörg-
um óútskýranlegum fyrirbærum í (okkar)
eigin menningu. Islensk menning var einnig
um tíma rannsökuð sem einangrað fyrir-
bæri og álitið var, að þar væri að finna
ómengaða og staðnaða landnámskenningu
og landnemasamfélag. Ur niðurstöðunum
mátti m.a. lesa, að Islendingar væru stadd-
ir á lægra menningarstigi en aðrar þjóðir
Evrópu, og ætti semsagt eftir að ná þeirra
„æðra“ þróunarstigi.
Skylt er að geta þess að margt hefur
breyst síðan þessar hugmyndir litu dagsins
ljós, þótt sumir haldi ennþá fast í þær og
aðrar miklu fjarstæðukenndari og verri, eins !
og t.d. að vegna gefinnar einangrunar ís-
lands, sé þar að fínna hinn eina og sanna
aríska kynstofti.
í dag hefur rannsóknarvettvangur félags-
mannfræðinnar ekki aðeins færst að miklu
leyti frá löndum þriðja heimsins, til rann-
sókna á hinum vestrænu samfélögum,
heldur verður sérhæfingin innan greinarinn-
ar og beint hagnýt gildi sífellt áþreifanlegra.
Menning Og Samfélag
Menning og samfélag eru tvö lykilhugtök
félagsmannffæðinnar. Að geta ekki skil-
greint þessi tvö hugtök, svo þau uppfylli
skilyrðin; nákvæmni og óskeikulleiki, er
hægt að gagnrýna, og sérstaklega frá sjón-
Eftir HERMANN
OTTÓSSON
arhomi þeirra vísinda sem vinna með
nákvæm og óskeikul hugtök og mælitæki.
En þá má spyija: Er hægt að mæla og segja
til um svo óskeikult sé, hvaða hlutverk sam-
félag og menning leikur í lífi mannsins?
Aðeins þann hluta sem hægt er að líkja
við það sem stendur uppi af ísjaka{ er hægt
að mæla nokkumveginn óskeikult. I gegnum
tlðina hafa samfélagsvísindin, reynt að not-
ast við mörg og mismunandi skýringalíkön
frá náttúruvísindum. í stuttu máli hafa þau
reynst að mestu ónothæf. Þau geta ekki
skýrt þá staðreynd, að öll félagsleg og
menningarleg fyrirbæri eru afurð vitsmuna-
legrar sköpunar mannsins. Ekki aðeins era
menningarleg og samfélagsleg fyrirbæri og
það sem þeim tilheyrir sköpun okkar manna,
heldur era þau í stöðugri nýsköpun, vegna
þess að þróun er stöðugt hreyfanlegt ferli.
Óll þau menningarlegu og samfélagslegu
fyrirbæri, og hugmyndir sem við höldum
að séu stöðug og óumbreytanleg, öðlast
sífellt nýjar víddir í takt við samfélags-
þróunina.
Menning okkar og samfélag er því í
síbreytanlegri þróun og sköpun, í samskipt-
um fólks og í samakiptum við aðrar gerðir
vallar við greiningu viðfangsefninu. Hér
fara á eftir þau helstu:
1) Menning og umhverfí. Rannsóknarsviðið
fjallar um áhrif vistkerfís í þróun menning-
ar og samfélags. Því er skipt í menningar-
vistfræði, vistkerfi og atferli, vistkerfi og
merkingarframleiðslu.
2) Efnahagskerfi, framleiðsla og skipulagn-
ing, vald og stjómmál. Greinir sig aðeins
lítillega frá hagfræði og stjómmálafræði.
Rannsóknir beinast að hvemig ofangreindir
þættir skýra og ákveða uppbyggingu og
þróun samfélagsins. Rannsóknir beinast að
frumatvinnuvegum, samvinnu, undir og
yfirbyggingu, vöraskiptum og þjónustu,
pólitík og valdi. Þættir þessir eru einnig
rannsakaðir hver fyrir sig, og þá einkum
innan þeirrar greinar fagsins sem flokkast
undir hagnýta félagsmannafræði.
3) Mál og merking. Reynt hefur verið að
greina hina menningarlegu „málfræði".
Reynt er að yfírfæra greiningartækni mál-
fræðinga yfír á menningu og samfélag, og
gerðar tilraunir með að skilja formgerðir
menningarinnar sem samhangandi flókið
net mismunandi boða og tákna sem jafnt
eru hulin sem sýnileg í samfélaginu.
Rannsóknaraðferðir
Aðferð félagsmannfræðinnar til að afla
gagna til vísindalegrar greiningar er þátt- i
tökurannsókn eða vettvangsathugun,
framfyrir yfirborðslegar tölfræðilegar kann-
anir.
Vettvangsathugunin er aðferð til að safna
gögnum um ákveðið valið rannsóknarsvið.
Félagsmannfræðingurinn skoðar og greinir i
innviði og formgerðir viðkomandi rannsókn- j
arsviðs sem oftast era stofnanir menningar
og samfélags. Við það gefst tækifæri til að j
skýra og greina stofnanir samfélags og i
menningar innanfrá. i
Maðurinn aðgreinir sig frá dýram fyrst
og fremst við að hann er merkingarframleið-
andi. Merking verður til í samskiptum
manna og stofnana samfélagsins, ekki að- j
eins innan einnar ákveðinnar menningar i
heldur einnig milli menninga. Allar menn-
ingar og stofnanir samfélagsins hafa
mismunandi „menningartungumál" og það '
er hefðbundið hlutverk félagsmannfræð- j
ingsins að „túlka" menningartungumál yfir
á skýringarmál samfélagsvísinda.
Því er hægt að segja að vinna félags- j
mannfræðingsins felist í mjög flóknu
þýðingastarfi og túlkun á merkingu menn-
ingar og samfélags yfir á vísindamál
félagsmannfræðinnar og þar með gera
merkinguna aðgengilega til skýringar og
greiningar. Með öðram orðum að skilja,
skýra og túlka í rannsóknamiðurstöðum
sérstöðu og hlutverk félagslegra, menning-
arlegra, pólitískra og efnahagslegra sam-
félagsstofnana.
NÝ RANNSÓKNARSVIÐ
Rannsóknum nútíma félagsmannfræð-
inga má til hagræðingar skipta í tvennt.
Annarsvegar er um að ræða virka þátttöku
við þróunarrannsóknir og hinsvegar hag-
nýta mannfræði. Fyrst skulum við lítillega
líta á stöðu félagsmannfræðinnar innan þró-
unarrannsókna. Þessar rannsóknir og
umræða fer að mestu fram S háskólunum
og jafnt innan allra deilda. Umræðan fer
að mestu fram á hinu kenningarlega sviði
en hefur afgerandi áhrif á hvemig hinu
hagnýta starfi er háttað.
Þróunarrannsóknir
Það sem beinir sjónum manna í dag að
félagsvísindum, innan þessa sviðs, er sú
staðreynd að áður viðteknar hugmyndir um
hina æskilegu samfélagsþróun era sigldar
í strand. Við vitum ekki lengur hvert við
eigum að stefna í leitinni að hinu „góða"
framtíðarsamfélagi. Þau vísindi sem hafa
einbeitt sér að hagkerfinu og prédikað til
skiptis borgaralega eða marxíska hagfræði
hafa talið sig eiga svör við flestum spuming-
um um mannlega tilvera. 011 tilvist
mannsins hefur verið sett inní óskeikul skýr-
ingarlíkön og hagfræðin hefur kallað sögu
og þróun þjóða raunveraleg eða bersýnileg
ferli. Ef einhver þáttur hefur ekki passað
inní líkönin hefur einfandlega verið horft
framhjá honum.
Sárafá spumingamerki hafa verið sett
við þessar alhæfingar, og hagkerfíð hefur
verið dregið út úr samhengi við aðrar stofn-
anir samfélagsins sem einhverskonar reiki-
stjama sem stjómast af sýnilegum öflum
eða lögmálum. Hagvöxtur hefur þýtt hið
sama og hin æskilega framþróun. Vellíðan
borgaranna hefur verið mæld í efnislegum
gæðum.
Stefnu þessa álíta margir þróunarsér-
fræðingar og ekki síst framsýnir hagfræð-
ingar hættuiega og telja að ofuráhersla á
hagkerfið hafí eyðileggjandi áhrif á heildar-
þróun samfélaga. Sumir ganga svo langt
að segja að efnahagskerfið sem sjálfstýr-
andi fyrirbæri sé bein andstaða við fram-
þróun annarrar rhenningar- og samfélags-
legra stofnana.
Sú sveifla sem orðið hefur allra síðustu
ár, frá áherslu á hin efnahagslegu alhæfing-
arlíkön til hinna menningarlegu þátta,
speglast í stígandi áhuga fyrir hinu ævin-
týralega, ótrúlega, andlega og trúarlega í
bókmenntum og leiklist framfyrir raun-
veraleikalýsingar. Áhugi fyrir verkum Jung
og Nietzsche framfyrir Freud og Marx. Frá
náttúruvísindum yfir f listir og arkitektúr,
til samfélagsrannsókna er hægt að merkja
þessar djúpu og af mörgum taldar afger-
andi breytingar.
En hversvegna beinast sjónir manna að
félagsmannfræðinni í þessu sambandi? Fé-
lagsmannfræðin hefur ætíð verið álitin sú
fræðigrein samfélagsvísindanna sem er
mest lýsandi og greinandi, er minnst al-
hæfandi.
Félagsmannfræðin hefur í mörgum tilfell-
um beitt sér gegn alhæfandi kenningum,
kenningum sem beinast að því að skýra
alia tilvera mannsins undir einum hatti, eða
að rekja allt, fortíð og framtíð, til ákveðins
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 4. JÚLÍ 1987 11