Lesbók Morgunblaðsins - 19.09.1987, Qupperneq 4

sem hvatningu viðkomandi kynslóðum að
leita nafns hans og finna.
„Ek skal hér ráða“
Gengið á vit Njálu og fleiri fornrita til að rekja margslunginn hugmyndavef
sem virðist fela í sér ákveðna tilvísun þess snillings, sem „setti saman“ Njálu.
Mörgum hefur verið það umhugsunarefni,
hvers vegna höfundar þeir, sem rituðu Njálu
og önnur öndvegisverk sögubókmennta ís-
lendinga, létu nafns síns ekki getið að
nútímahætti. Er þá gengið út frá því sem
vísu að nafn, sem ekki má lesa berum orð-
um, sé hvergi að fínna undir sléttu yfirborði
listrænnar frásagnar.
Njálurannsóknir Einars Pálssonar benda
þó ótvírætt til þess, að kjami sögunnar sé
sagður á táknmáli, sem svo vandlega er
fellt inn í ytra byrði hennar, að mestu gaum-
gæfni þarf til að greina hann. Um alllangan
aldur hefur það og verið skoðun höfundar
þessara orða, að líkt sé farið með nafn þess,
sem þar stýrði penna.
Vel skal vanda það sem lengi skal standa.
Þessi gamalkunnu sannindi virðast hafa
verið Njáluhöfundi leiðarljós, sem gleggst
má sjá af dul þeirri, sem hvfldi yfir tákn-
máli verksins um sjö alda skeið. Völundar-
hús þess táknmáls er ekki auðratað, þótt
áratuga vinna Einars Pálssonar lýsti veg-
inn. Skulu því lesendur þessara orða beðnir
velvirðingar á því, þótt vandrataður sé sá
vegur að ætluðu nafíii Njáluhöfundar, sem
hér skal fetaður.
Eftir GUNNAR
TÓMASSON
ÍUpphafiSkal
EndinnSkoða
Menning vor og tunga standa í ómældri
þakkarskuld við höfunda þeirra ritverka,
sem eru arfleifð vor frá gullöld hins íslenzka
þjóðveldis. „Orðstír deyr aldrei, þeim sem
sér góðan getur" var haft að sönnu á dögum
Njáluhöfundar. Verður því að telja með ólík-
indum, að hann hafí gengið svo frá dags-
verki sínu, að nafn hans myndi hverfa þjóð
þeirri, sem Njála var skrifuð.
„Undravert hve skjótt guilöld okkar kom
— og var horfín. Hún stóð ekki við nema
þessa smástund meðan borgarastríð geisaði
í landinu og íslenzka þjóðveldið var að falla.
Eins og vindur um nótt, segir skáldið. Flest
hinna miklu verka voru samin rétt rúmlega
á ævi einnar kynslóðar, broti úr öld. Enginn
veit hver samdi þau.“
Orð þessi lét Halldór Laxness falla í bók
sinni Þjóðhátíðarrollu (bls. 130). Halldór
hélt áfram: „En séu þessar bókmenntir skoð-
aðar vandlega í heild er samt erfítt að
veijast þeirri hugmynd að um sé að ræða
sagnaflokk sem hafí verið skipulagður af
hópi skálda" (bls. 131).
I grein þessari skal gengið á vit Njálu,
ásamt Eyrbyggju, Snorra Eddu og annarra
fomrita til þess að rekja margslunginn hug-
myndavef, sem virðist fela í sér ákveðna
tilvísun til þess snillings, sem „setti saman"
Njálu, svo notuð séu orð Sturlu Þórðarsonar
og Uppsalabókar um ritstörf Snorra Sturlu-
sonar.
í framhaldsgrein munu síðan sett fram
rök til stuðnings þeirri tilgátu, að þeir
frændur Snorri og Sturla hafí tveir einir
fyllt þann „hóp skálda" sem setti saman
og ritaði Njálu, Egilssögu, Eyrbyggju,
Grettissögu og Laxdælu.
Er það forsenda þess verks, sem nú skal
vinna, að orðið „ek“ í lokasetningu Njálu —
sum handrit hafa „vér“ — sé vísvitandi
stflbragð höfundar og feli í sér ögrun jaftit
Stílbrögð Launhelgi
Niðurstöður Einars Pálssonar eru þær,
að í Njálu sé sett fram á hnitmiðuðu tákn-
máli það safn hugmynda um sköpun heims
og lögmál heimsrásar, sem kennt er við
gríska spekinginn Pýþagóras. Þótt vísindi
tuttugustu aldar telji hugmyndir þessar
bábiljur einar, þá voru þær forfeðrum vorum
launhelgar.
Til foma virðist Óðinn hafa verið tengilið-
ur þess sem Snorri Sturluson nefndi „and-
lega spekt" í formála Eddu, og þess, er
hann kallaði Jarðlega skilningu“. Sá þorri
alls mannkyns sem alla hluti skildi Jarð-
legri skilningu", átti líka sinn merkisbera
og var sá Þór. Um vísindamenn tuttugustu
aldar myndi Snorri Sturluson hafa talið ein-
sætt, hvar í flokki þeir ættu heima.
Um andlega spekt Snorra sjálfs bera verk
hans glöggt vitni, en mynd Sturlu Þórðar-
sonar í hugum nútíma íslendinga er mun
óljósari. Samtíðarmenn Sturlu töldu hann
þó vera „alvitrastan og hófsamastan" alla
manna, og væru það orð að sönnu, ef hlut-
deild hans í sagnaritun er jafn umfangsmikil
og höfundur þessara orða telur hana vera.
I bók sinni Sagnameistarinn Sturla, sem
út var gefín 1961, komst Gunnar Benedikts-
son að mjög hliðstæðri niðurstöðu. Að vel
athuguðu máli taldi hann Sturlu hafa verið
„hið fjölbreytilegasta sambland af hetjulund
og lítilþægni, djúphygli og hjátrú, þurri
fræðimennsku og dramatísku hugmynda-
flugi og ritsnilld“ (bls. 11).
Ymsum kann að þykja djarflega túlkað
í leit þeirri að höfundi Njálu, sem hér skal
hafín. Við því verður ekki gert, en velviljuð-
um lesendum skal bent á, að öll túlkun
táknmáls, er lýtur að launhelgi, hlýtur ætíð
að koma flatt upp á þá, sem slíku eru óvanir.
Þess ber einnig að gæta, að þeir frændur
Snorri Sturluson og Sturla Þórðarson gnæfa
sem himinháir fjallstindar yfir flatneskju
meðalmennskunnar í andlegum efnum ef
rétt er skilið, að Njála sé verk þeirra.
Lærisveinum Pýþagórasar, en í hópi
þeirra hafa verið margir fremstu rithöfund-
ar og tónskáld allra tíma, er gert að beita
viðeigandi stflbrögðum í þeim verkum
sínum, sem flytja launhelg fræði undir sléttu
yfirboði listrænnar túlkunar. Tónskáldið
Verdi var einn þessara lærisveina, en ætla
má að ópera hans, Aida, sem flutt var sl.
vetur í Reylq'avík, sé glæsilegt dæmi þess
Ijáningarmáta.
Stflbrögð launhelgi virðast hafa verið
Snorra Sturlusyni vel kunn, og af orðum
8. kafla Skáldskaparmála virðist mega ráða
að hann hafí sjálfur beitt þeim í listsköpun
sinni.
„En þetta er nú at segja ungum skáld-
um,“ segir þar, „þeim er gimast at nema
mál skáldskapar ok heyja sér orðfjölða með
fomum heitum eða gimast þeir at kunna
skilja þat, er hulit er kveðit, þá skili hann
þessa bók til fróðleiks ok skemmtunar."
Ef kjami Njálu er frásögn af heimssköp-
un og lögmálum heimsrásar, sem fram er
sett á umfangsmiklu en hnitmiðuðu tákn-
máli, þá hlýtur meistari á sviði launhelgra
fræða að hafa verið þar að verki. Skal því
fyrst kannað, hvort í Njálu sé hulið kveðið
um nafn þess spekings, sem þau fræði hafa
verið kennd við um aldaraðir.
Nafn Pýþagórasar
Höfundur hefur áður sett fram þá til-
gátu, að orðaskipti Bergþóm og Hallgerðar
í 35. kafla Njálu, þar sem orðið „homkerl-
ing“ er lagt Hallgerði í munn, tákni ákveðin
hugmyndafræðileg tímamót í heimssköpun
(Leikmannsþankar um Njálu, Mbl. 10. jan-
úar 1987). Má ætla, að þar sé komið að
gmnnlínuhomi Þríhymings Pýþagórasar,
þaðan sem möndull hins skapaða heims —
lóðrétt hlið þríhymingsins — rís af gmnni
til himins.
Frásögn Njálu er sem hér segir: „Þá gekk
Bergþóra að pallinum ok Þórhalla með
henni, ok mælti Bergþóra til Hallgerðar: „Þú
skalt þoka fyrir konu þessi." Hallgerðr
mælti: „Hvergi mun ek þoka, því at engi
homkerling vil ek vera.“ „Ek skal hér ráða,“
sagði Bergþóra. Síðan settist Þórhalla niðr."
Hér má geta þess, að guðinn Þór virðist
vera tákngervingur mönduls veraldar, er
hann rís af gmnni fyrir Ragnarök, en í
hugmyndaheimi forfeðra vorra var gmnnur
sá „steinn“ eða „hallur". Nafn „Þórhöllu"
virðist því árétta þá túlkun á orðaskiptum
Bergþóm og „Hallgerðar" — tákn hins skap-
aða heims — sem áður er vikið að: „Hallgerð-
ur“ hlaut því að láta Bergþóm ráða því, að
„Þórhalla" settist þar niður á pallinn —
gmnn veraldar — sem henni bar, svo mönd-
ull heims gæti risið af gmnni.
Með hliðsjón af öðmm ætluðum stflbrögð-