Lesbók Morgunblaðsins - 10.10.1987, Page 15

Fyrsta ljóðabók sem kom út á íslensku og inni-
hélt eingöngu prósaljóð var „Fluguru Jóns
Thoroddsens, 1922, bókin kom út í fyrra í
annarri útgáfu og var þá fáum kunn. Prósa-
ljóð, þessi vandmeðfama gerð skáldskapar —
minnir stundum á austurlensk vísdóms-
kvæði, en er jafnan skipað í línur eins og
saga væri — hefur fram á síðustu ár verið
heldur lítið iðkuð af íslenskum höfundum,
hinir fyrstu, Jóhann Sigurjónsson og Jakop
Jóh. Smári, ortu þau Ijóð sín litlu fyrr en
Jón Thoroddsen, fáeinar perlur sem skína
jafn bjart í dag sem þær gerðu er þær fyrst
kom fyrir manna sjónir.
Það mun hafa verið rússneski höfundur-
inn Ivan Turgenev (1818— ’83) sem fyrstur
náði til íslendinga með þessari gerð Ijóða,
síðasta bók þessa nýrómantíska skálds, Sen-
ilia, inniheldur eingöngu prósaljóð; hún náði
með undarlegum hætti til a.m.k. þriggja
íslendinga fyrir aldamótin 1900 svo að þeir
tóku að þýða upp úr henni, fyrir sjálfa sig
einkum, enda töfrar þessarar bókar af mjög
persónulegum toga. Senilia er lítið safn
prósaljóða, en heilmikið lífsuppgjör manns
sem kominn var á efri ár og hafði hugsað
mikið og vítt um ævina. Auk þess má kalla
bókina stefnurit rómantískra stjómleysingja
sem svo mjög settu svip sinn á menningar-
lífið í Evrópu á síðari hluta 19. aldar, þótt
hún hafi áreiðanlega aldrei verið notuð sem
slík, til þess kom hún of seint, nema ef
vera kynni af einhvetjum Dönum, því að
meðal þeirrar þjóðar urðu áhrif Turgenevs
mikil og langvinn.
Og e.t.v. hafa fleiri tslendingar en hér
verða nefndir og áttu I vök að veijast í því
hugmyndaróti sem orðið var í hérlendum
menningamálum undirlok aldarinnar „fund-
ið þjáningu sína“ við kynni af bókinni
Seniliu; alltént er víst að höfundur þeirrar
bókar kenndi íslenskum menntamönnum
fleira á þessu skeiði en að prósaljóð eru
gott meðal við sálarkreppu.
Gísli Guðmundsson frá Bollastöðum þýddi
mörgljóðanna ISeniIiu á árunum 1882—’83
— þá nýútkominni — aðeins ein þessara
þýðinga hefur birst á prenti en munu koma
allar út á bók í haust. Steingrímur Thor-
steinsson þýddi fjögur Ijóð úr Seniliu 1884
og birti þau öll í Eimreiðinni nokkrum árum
síðar, en þýðingarnar hafa ekki komið á
bók. Brynjólfur Kúld, bekkjarbróðir Gísla
úr Lærða skólanum, þýddi þtjú Ijóð úr bók-
inni 1897. Báðir, hann og Gísli, höfðu verið
nemendur Steingríms í skóla þótt ekki væri
á þeim árum sem þeir fengust við þýðingar
sínar. Allir þrír virðast hafa notað Ijóðin að
nokkru leyti til sjálfsuppgjörs, yngrí menn-
irnir undir það síðasta á ævi sinni, en þeir
urðu báðir skammlífir og áttu við lánleysi
að stríða um þær mundir sem þeir fengust
við þessar þýðingar.
Þær þýðingar Brynjólfs á þremur prósa-
Ijóðum Turgenevs, sem hér birtast, hafa
ekki komið fyrir almenningssjónir fyrr og
eru ekki rétt feðraðar á skrám þar sem
þessara ritsmíða er getið á annað borð;
Samantekt og formáli
eftir Þorstein Antonsson
nokkur nýlunda er væntanlega að þeim.
Brynjólfur var dóttursonur Sveinbjarnar
Egilssonar, faðirinn séra Eiríkur Kúld,
prestur í Stykkishólmi. Brynjólfur var hag-
mæltur rétt eins og hann átti kyn til en gat
sér lítið orð fyrir kveðskapinn og fátt eitt
er til af þeim kvæðum á prenti; hið besta
eru smellin tækifæriskvæði sem skilja lítið
eftir. Hann tók til við laganám eftir stúd-
entspróf en lauk því ekki. Þýddi leikrit fyrir
Leikfélag Reykjavíkur. Hann dó 1901, 37
ára gamall.
Ljóðagerð af því tagi, sem hérfylgir, virð-
ist gædd meiri einlægni en flest annað
skáldskaparsnið og virðist að sama skapi
hæfa vel til leitar mahns að sjálfum sér.
Þýðandanum er svo lýst: „Yfírhöfuð hafði
Brynjúlfur nokkuð heitar og ákafar tilfínn-
ingar og lét þær helst um af ráða við sig, “
ritaði Gísli Guðmundsson um þennan bekkj-
arbróður sinn í Lærða skólanum. Og enn
fremur: „Að skaplyndi var Brynjúlfur venju-
lega kátur og fjörugur, en stundum var
hann þunglyndur og leiður á lífínu og fannst
allt ama að. Brynjólfur hafði góðar gáfur,
en hann var húðarletingi við skólanám, stóð
sig því oftast hálfílla, þó vonum betur, og
var einatt neðarlega. Hann las mjög utan
hjá, mest af skáldskap og kunni mikið,
bæði eftir íslensk og dönsk skáld. Hann var
einnig laglega skáldmæltur og líklegur til
mikils íþvíefni, þó að hann vantaði nokkuð
vandvirkni. í riti var hann lipur og fyndinn
en miður tókst honum hið alvarlega nema
í kveðskap. “
Þ.A.
Ivan Turgenev
Kerlingin
Mig dreymdi, að ég væri einn á gangi á
stórri heiði... og allt í einu heyrði ég fóta-
tak fyrir aftan mig. Það var einhver að
læðast á eftir mér.
Ég leit við — og þá sá ég gamla, skorpna
kerlingu í gráum tötrum. Aðeins andlitið
gægðist út um tötrana, gulleitt, hrukkótt,
tannlaust, hvassnefjað andlit.
Ég gekk til hennar... hún stóð kyrr.
„Hvað heitirðu? Hvað viltu? Nú, þú vilt að
ég gefi þér eitthvað."
Kerlingin svaraði engu orði. Ég laut að
henni, og ég sá, að augun í henni voru
þakin hálfgagnsæjum, hvítleitum himnum,
eins og eru í augum sumra fugla og hlífa
þeim við ofbirtu... en í kerlingunni voru
himnumar óhreyfanlegar og huldu auga-
steinana; af því skildi ég, að hún mundi
vera blind.
„Viltu nokkra aura?“ spurði ég aftur.
Hvers vegna eltir þú mig?“
Hún þagði eins og steinn. En það var
rétt eins og hún yrði enn skorpnari og fyrir-
ferðarminni.
Ég sneri frá henni og hélt áfram.
En svo heyri ég aftur þetta létta, hæga
læðings fótatak fyrir aftan mig.
„Skal þessi kerling enn þá vera á hælun-
um á mér?“ hugsaði ég. „Hvers vegna skal
hún vera að elta mig?“
En svo flaug mér aftur í hug, að hún
væri blind og hefði líklega villst og mundi
ganga á hljóðið af fótataki mínu, til þess
að komast einhvers staðar að byggðu bóli.
En svo fór ég að verða svo undarlega
órólegur. Mér fannst, að í raun og veru
væri það ekki svo, að kerlingin elti mig,
heldur að hún stýrði mér, ræki mig áfram,
ýmist til hægri handar eða vinstri, og að
é'g hlýddi henni ósjálfrátt.
Ég hélt samt áfram.
En þá sé ég allt í einu eitthvað svart fram
undan mér... og það breikkar... og verð-
ur eins og svört hola í jörðina... það er
gröf! og allt í einu flýgur mér í hug: „Þang-
að er hún að reka þig — að gröfinni."
Brynjólfur Kúld.
og ég sný snögglega við. Þá stendur kerl-
ingin beint fyrir framan mig — og nú hefur
hún sjónina. Hún starir á mig stórum, illileg-
um augum ... sannarlegum ránfuglsaug-
um... Ég grúfí mig að andliti hennar og
stari í augun í henni... Og nú verður aftur
fyrir mér þessi hvítleita óhreyfanlega himna,
sama blinda og slokknaða augnaráðið og
áður...
Þá hugsaði ég: „Nú, þessi kerling... það
er örlagadísin mín — örlagadísin, sem eng-
inn lifandi maður getur forðast.....
Hvað, ekki forðast? Bull og vitleysa!...
Ég skal þó reyna ...
Og ég sný við og tek nýja stefnu.
Ég geng hratt... En þá heyri ég aftur
hægt og létt fótatak á eftir mér... rétt
fyrir aftan mig... Og fyrir framan mig
gín aftur þessi svarta hola...
Aftur breyti ég stefnunni... Og aftur
heyri ég sama læðings fótatakið á eftir mér
— fyrir framan mig er sama ógurlega,
svarta gímaldið ...
Það er gagnslaust, að ég hleyp í ýmsar
áttir eins og héri, sem hundar elta... allt-
af, alltaf það sama, sama.
Þá segi ég með sjálfum mér. „Bíddu,
kerla. Nú skal ég gera þér grikk — nú verð
ég alveg kyrr og fer ekkert.“
Og ég fleygi mér til jarðar.
Kerlingin er alltaf á eftir mér, rétt á
hæiunum á mér; nú heyri ég ekki til henn-
ar, en ég finn að hún er á hælum mér...
Og allt í einu sé ég, að svarta gímaldið
fyrir framan mig er farið að hreyfast, það
læðist, það fíkar sig áfram og nálgast mig.
— Kemur nær og nær ...
Guð hjálpi mér... Ég sný við og litast
um. Kerlingin starir stöðugt á mig og tann-
laus munnurinn á henni afmyndast af
hæðnisbrosi:
„Þú sleppur ekki.“
Kristur
Mig dreymdi, að ég væri unglingur og
væri staddur í lítilli kirkju í einhverju þorpi.
í kirkjunni voru gamlar dýrðlingamyndir
og fyrir framan þær loguðu mjó vaxkerti
eins og iitlir, rauðir neistar.
Utan um hvern af þessum litlu logum var
ljósbaugur með regnbogalitum. — f kirkj-
unni var skuggalegt og dapurt — en þar
var íjjöldi fólks, allt bjarthært bændafólk.
Höfuðin á því rugguðust af og til fram og
aftur, beygðust níður og hófust upp aftur
— lfkt og þroskuð komöx, sem bylgjast
hægt í sumarblænum.
Þá kom inn maður og nam staðar rétt
þjá mér.
Ég leit ekki á hann — en ég fann undir
eins með sjálfum mér að þessi maður...
var Kristur.
Ég varð bæði hræddur og forvitinn. Ég
tók í mig kjark — og leit á þennan, sem
hjá mér stóð.
f andliti var hann eins og fólk er flest —
andlitið líktist öllum mannlegum andlitum.
Augun horfðu lítið eitt upp á við, augnaráð-
ið var blíðlegt og eftirtektarsamt. Munnur-
inn var aftur, en varimar þrýstust þó ekki
fast saman; það var eins og efri vörin hvfldi
á neðri vörinni. Skeggið klofíð og ekki mik-
ið. Hendumar fómaðar saman og bærðust
ekki. Búningurinn alveg blátt áfram.
„Getur það verið, að þetta sé Kristur?"
hugsaði ég. „Þessi maður, sem er alveg eins
og fólk er flest? ... Það er óhugsandi."
Ég leit undan. En óðara en ég leit af
honum, þessum manni, fannst mér aftur
að það væri Kristur, sem stóð hjá mér.
Aftur tók ég í mig kjark og leit á hann
— og aftur sá ég þetta andlit, sem líktist
öllum mannlegum andlitum, þessa hvers-
dagslegu og þó óþekktu andlitsdrætti.
Og ég varð allt í einu alveg utan við mig
— og svo áttaði ég mig. Og þá skildi ég
það að einmitt þannig — lflct öllum mannleg-
um andlitum — einmitt þannig var Krists
andlit.
DÚFURNAR
Ég stóð uppi á hæð, sem var ekki mjög
brött. Skammt frá mér breiddist rúgur, sem
var rétt að þroskast — eins og haf, glitað
gull- og silfurlitum geislum.
En það gekk ekki f bylgjum, þetta haf,
ekkert bærðist f molluhitanum... Það var
að draga upp sterkasta þrumuveður.
Sólin skein enn rétt í kringum mig með
heitum, daufum Ijóma. En hinum megin við
rúgakurinn, ekki mjög langt burtu, grúfðíst
blásvart ský yfír hálfan sjóndeildarhringinn.
Og allt var þögult... allt engdist saman
í angist fyrir óheillabjarmanum af síðustu
sólargeislunum. Hvergi sást né heyrðist
fugl, — jafnvel grátittlingamir hafa falið
sig. Aðeins bak við eitt stórt burknablað
rétt hjá mér heyrðist eitthvert þrusk.
Og það er svo mikill ilmur af malurtinni
úti við skógröndina ...
Ég stóð og horfði á stóra, svarta ský-
ið... Og það kom yfír mig hræðsla og
óþolinmæði. „Fljótt, fljótt," hugsaði ég.
„Ljómaðu, gullni geisli! Dryndu, beljandi
þruma! Rofnaðu, óheilla ský! Aðeins að þessi
kveljandi æsing fái enda!“ .
En skýið bærðist ekki. AUtaf hvflir það
jafn þjakandi yfír þögulli jörðinni... Það
þrútnar og þyngist...
Allt f einu stfgur upp úr þessum tilbreyt-
ingarlausa blá-sorta hvítur smáblettur —
eins og hvít pjatla eða stór snjóflyksa —
og svífur hægt áfram. Það var hvft dúfa,
sem kom fljúgadi frá þorpinu. Hún flaug
og flaug... alltaf beint áfram ... og hvarf
bak við skóginn.
Aftur lfður lftil stund — alltaf sama ógur-
lega þögnin ... Og svo ... koma allt í einu
tvær hvftar smápjötlur, tvær snjóflyksur
svffandi þaðan að handan... tvær hvftar
dúfur, sem flúga hægt heim á leið.
Og svo skellur stormurinn loks á — og
allt kemst í algleyming.
Ég kemst heim með naumindum. Vindur-
inn vælir og hvln eins og vitlaus skepna;
skýin sópast með jörðinni, rauðleit, lág; eins
og tötrar; allt þyrlast um, lemst hingað og
þangað. Það streymir niður hellidemba eins
og í þráðbeinum súlum og skellur og smell-
ur. Það er villujjós af eldingunum; þrumum-
ar belja og braka með hríðum eins og skot
úr mörgum fallbyssum ... Og það er brenni-
steinslykt...
En uppi undir þakskeggi, sem stútir fram
yfír skúrinn, á listanum rétt undir gluggan-
um, sitja tvær hvítar dúfur, — sú, sem flaug
á stað og sótti makann sinn, og hin, sem
hún bjargaði heim ...
Þama kúra þær grafkyrrar — fast hvor
upp að annarri.
Én hvað þær e'ru ánægðar! Og mér fínnst
ég vera svo ánægður, meðan ég horfí á þær.
Og þó er ég svo einmana — alltaf aleinn.
LÉSBÓK M0RQUNBLAÐ8INS 10. OKTÓBER 1987 15