Lesbók Morgunblaðsins - 27.02.1988, Síða 2

E R L E N D A R
B Æ K U R
Guðbrandur Siglaugsson
Yukio Mishima:
The Temple of th Golden Pavilion
Þýðandi Ivan Morrís.
Penguin Books.
Árið 1950 brann Gullna hofíð í Japan
til kaldra kola. Það var ungur og reikandi
Zen-nemandi sem bar eid í þessa perlu
Japans. Málið vakti mikla athygli austur
þar og Mishima skrifaði þessa skáldsögu
þegar hann var rúmlega tvítugur. Hún
vakti og' verðskuldaða athygli. Mishima
er trúlega frægasti rithöfundur Japana
enda þótt hann hafí rist sig á kvið og sé
ekki lengur á meðal vor.
Þessi saga hefst á tilvísun til Gullna
hofsins. Faðirinn, sem er látinn, neftidi
þetta mannvirki oft við son sinn sem síðar
fetaði í fótspor föðurins og gerðist Zen-
nemandi. Sonurinn verður vitni að því að
stúlka sem hann hefur af heilum hug ósk-
að dauða er skotin af verðandi bamsföður
sínum og ályktar Zen-nemandinn að hann
ráði fleiru en sýnist. Þetta leiðir svo til
þess að hann leggur eld í hofíð og í örviln-
un hyggur hann á að stytta sér aldur.
Mishima var snjall höfundur og er þessi
bók hans þéttofín vangaveltum um Búdd-
isma, sálarflækjur oggrimmd tilverannar.
Marcus Cunliffe:
The Literature of the United States
Fjórða útgáfa.
Penguin Books.
Bandansk bókmenntasaga er ekki löng.
Til vora þeir menn á þessari öld og hinni
næstu á undan sem viðurkenndu ekki að
til væri nokkuð sem héti sérbandarískt í
þeirri grein, allar bókmenntir sem skrifað-
ar væru á ensku væra hluti af enskum
bókmenntum. Þetta viðhorf er úrelt og
dettur engum heilvita manni í hug að full-
yrða slíkt. Það er meira en málið sem
gildir þegar um bókmenntir er rætt.
Þetta rit, sem kalla má ágrip af bók-
menntasögu Bandaríkjanna, kom fyrst út
1954. Síðan þá hefur það margoft verið
endurprentað og að þessu sinni kemur það
út í fjórðu endurgerð. Ritið er yfírgrips-
mikið og vel unnið í alla staði.
Höfundurinn, Marcus Cunliffe, er
sprenglærður bókmenntafræðingur og
hefur hann skrifað margar bækur um
bandarísk málefni.
að hún ætlar sér þá dul að svara spuming-
um um hinstu rök tilverannar í eitt skipti
fyrir öll. I reynd verður þó allt annað upp
á teningnum, því að í reynd dæmir heim-
spekin sig þannig einfaldlega úr leik. Hún
einangrar sig í fílabeinstumi veraleikafírrtr-
ar hugsunar og neitar að fást við vandamál
líðandi stundar. Heimspekin lætur sig t.d.
litlu varða um reynsluheim minn; það sem
ég hef til málanna að leggja almennt. Rök
hennar era þess vegna alls ekki af almenn-
um toga spunnin: Hún þekkir ekki reynslu-
heim hins einstaka — vanvirðir einstakling-
inn — og hreiðrar um sig í afkimum kaldra
kenningasmíða hinnar „hreinu“ hugsunar,
sem í rejmd era ekkert annað en tómir loft-
kastalar.
Síðan hefst hinn leiki — í þessu tilviki
sá sem ekki hefur lagt stund á heímspeki,
þ.e.a.s. hin for-heimspekilega vitund —
handa um að kenna heimspekinni í hveiju
hinn raunveralegi sannleikur og hin raun-
sönnu hinstu rök tilverunnar felast. Hin
for-heimspekilega vitund bendir þannig
heimspekinni á að sannleikurinn — allur
sannleikurinn — sé tiltölulega flókið mál sem
ekki sé unnt að læsa í viðjar kaldra kenni-
setninga, og raunar illmögulegt að koma
orðum að. Þótt allt séu þetta gáfulegar og
Heimspekilegar
bollaleggingar
Yfirleitt er það svo að við
treystum betur hinum
faglærða til þess að leysa
úr þeim. vandamálum
sem varða fag hans held-
ur en hinum ófaglærða.
Þannig trúum við því öll
að bakarinn baki betra brauð heldur en sá
sem engin skil kann á þeirri list, og við trú-
um því að sá sem lokið hefur bílprófí stýri
betur bíl en hinn próflausi, o.s.frv. Þetta
er raunar almenn regla sem gildir á öllum
sviðum — með einni undantekningu þó.
Þegar kemur að því að leysa úr þeim vanda-
málum sem varða stöðu mannsins í heimin-
um, sem og hinstu rök tilverannar, þ.e.a.s.
þegar kemur að því að leysa úr vandamálum
af heimspekilegum toga, þá vill svo við
bregða að leikmaðurinn treysti ekki lengur
Hinn sérstaki sannleikur
snertir aðeins svið
sérfræðingsins. Hinn
almenni sannleikur hins
vegar snertir sérhvert og
eitt okkar — annars væri
ekki um að ræða
sannleik sem væri
raunverulega af
almennum toga
spunninn.
Eftir ÞÓR RÖGNVALDS-
SON
hinum lærða. Þvert á móti þykist leikmaður-
inn nú allt vita best sjálfur, vísar ábending-
um hins lærða á bug, og ásakar hann jafn-
vel um menntahroka. Þessi viðbrögð era
því undarlegri ef haft er í huga að heimspek-
in er síður en svo eitthvert léttmeti. Heim-
spekin er þvert á móti einhver margslungn-
asta og tyrfnasta fræðigrein sem hægt er
að ímynda sér. Þetta helgast sennilega fyrst
og fremst af því að sjálft markmið hennar
— þ.e. að skýra og skilgreina inntak sann-
leikans — er vafalítið, og raunar „per defin-
ition" þyngsta viðfangsefni sem manns-
andinn hefur nokkum tíma fengist við.
Auðvitað getur menn svo endalaust greint
á um hvort heimspekinni hafí tekist ætlunar-
verk sitt eður ei. Hinu verður þó varla með
nokkurri sanngimi mótmælt, að það kostar
óvenjulegt átak að öðlast þótt ekki væri
nema óljósa innsýn inn í kenningaheim
hennar, jafnvel meira heldur en að nema
til fullnustu flestar aðrar greinar mannlegr-
ar þekkingar. Hverju sætir þetta? Hvemig
stendur á því að hinn leiki fírrtist svo mjög
við lærdómi heimspekingsins?
í sem stystu máli held ég að vandamálið
sé eftirfarandi: Sérhver þekking á einhveiju
sérstöku sviði er ætíð handan þekkingar-
sviðs hins ófaglærða. Sá sem ekki hefur
lært að baka brauð veit að sannleikurinn
um það hvemig sú athöfn fer fram er hand-
an þekkingarsviðs hans; eins er um þann
sem ekki kann að keyra bíl, o.s.frv. Hinn
ófaglærði viðurkennir því kinnroðalaust
vanþekkingu sína á sviði hins faglærða.
Þetta á þó að sjálfsögðu eingöngu við hvað
varðar sérfræðilega þekkingu fagmannsins.
Hinn ófaglærði ályktar t.d. sem svo: Ég
viðurkenni að ég veit ekki um sannleik þessa
sérstaka máls, en það táknar ekki að ég
viti ekki um sannleik einhverra annarra
mála; að ég hafí ekki þekkingu á einhveiju
öðru sérsviði; hvað þá heldur að ég kunni
ekki almennt skil á réttu og röngu; þ.e. að
ég viti ekki almennt talað hvert eðli sann-
leikans er. Það er með öðram orðum vegna
sérstæðis hinnar faglegu menntunar —
vegna þeirrar staðreyndar að hún hefur
ekki almennt gildi — að hinn ófaglærði við-
urkennir gildi hennar. Hinn sérstaki sann-
leikur snertir aðeins svið sérfræðingsins.
Hinn almenni sannleikur, hins vegar, snert-
ir sérhvert og eitt okkar — annars væri
ekki um að ræða sannleik sem væri raun-
verulega af almennum toga spunninn.
Þetta er ástæðan fyrir því að leikmaður-
inn vantreystir dómum heimspekinnar. Nán-
ar tiltekið vantreystir hann þeim „vísindum"
sem aðeins gefa sig að hinum almenna sann-
leik, og sem þannig hefur ekkert sérstakt
gildi. Hugleiðingar leikmannsins í þessu
sambandi mætti ef til vill orða á eftirfar-
andi hátt: Hroki heimsþekinnar felst í því
vinsamlegar ábendingar, þá er ekki laust
við að það sé ákveðinn broddur í þessari
uppfræðslu hinnar for-heimspekilegu vit-
undar; broddur sem eðlilega beinist að rök-
um heimspekinnar. Heimspekin — segir hún
— gerir sér alls ekki grein fyrir nokkram
meginrökum eða grandvallarstaðreyndum
tilverannar, svö sem t.d. að: 1) það eru
ávallt tvær hliðar á hveiju máli; 2) það eitt
er víst að ekkert er víst; 3) ógerlegt er að
hugsa sér algildan sannleik sem hafínn er
yfír allan vafa; því er það að 4) sannleikur-
inn er vegurinn; vegurinn að takmarkinu —
ekki leiðarendinn sjálfur; og að endingu að
'5) hjartað á sér rök sem skynsemin fær ei
skilið.
Þegar hin for-heimspekilega vitund á
þennan hátt gagnrýnir heimspekina og rök
hennar, þá felst auðvitað í þeirri gagnrýni
ákveðin sannfæring um það hvert hið raun-
sanna eðli sannleikans sé; sannfæring sem
— að hennar mati — ógemingur er að bera
brigður á. Heimspekin, segir hún, veit ekki
það sem ég veit, nefnilega að það eru ávallt
tvær hliðar á hveiju máli, o.s.frv. Sannfær-
ing mín um eðli hins sanna er því í raun-
inni ekki nein sannfæring í venjulegum
skilningi þess orðs, heldur sannleikurinn
sjálfur einn og óskiptur. Það er því ekkert
annað en fáránlegur hroki, þegar heimspek-
in þykist þess umkomin að kenna mér eitt
eða neitt um eðli hins sanna.
Mótsögnin sem í þessari afstöðu felst er
eftirfarandi: Hin for-heimspekilega vitund
er sér ekki vitandi vits um þá staðreynd að
í rauninni bregður hún sjálf fyrir sig heim-
spekilegum rökum, þegar hún á þennan
hátt gagnrýnir rök heimspekinnar. Til dæm-
is gerir heimspekin sér mæta vel grein fyr-
ir því að ekki er allt sem sýnist, og að í
rauninni hljóta ávallt að vera tvær hliðar á
hveiju máli,’o.s.frv. Heimspekin ekki aðeins
þekkir röksemdir af þessu tagi; þetta era
einfaldlega heimspekileg rök „par excell-
ence“. Hin for-heimspekilega vitund fellur
því í rauninni á sjálfs sín bragði þegar hún
á þennan hátt reynir að koma lagi á heim-
spekina.
Það sem hér um ræðir er því — þegar
öllu er á botninn hvolft — dálítið skemmti-
leg þversögn sem Fom-Grikkir höfðu þegar
uppgötvað. Þeir bentu þannig á að í raun-
inni hljóti sérhver maður að vera heimspek-
ingur til þess. að sanna hið gagnstæða —
þ.e. til þess að sanna að þú sért ekki heim-
spekingur — verðurðu að beita heimspeki-
legum rökum.
Meira um þessa „skemmtílegu þversögn"
og ýmislegt annað í næsta pistli.
Höfundurinn hefur lokiö meistaragráöu í heim-
speki í Frakklandi og licentiat-gráðu fyrir
dönsku Listaakademiuna.