Lesbók Morgunblaðsins - 27.02.1988, Page 8

Heildsali
hemaðar-
leyndannála
Undanfarin ár höfum við heyrt mikið í fjölmiðl-
um um norska njósnarann Ame Treholt, eins
og eðlilegt er. Annað njósnamál á Norður-
löndum, sem vakti gífurlega athygli á sínum
tíma er hins vegar smám saman að gleym-
ast, en Treholts-málið minnir um margt á
þetta stórkostlega sænska mál, sem nú er
tekið að fymast nokkuð í hugum manna.
Ég ætla í þessari grein að leyfa mér að rifja
upp þetta sænska stórmál til samanburðar
við Treholts-mál Norðmanna. Hér kemur
STIG
WENNERSTRÖM var
glæsimenni af einni
fínustu ætt Svíþjóðar og
þegar upp komst um
síðir, að hann var hvorki
meira né minna en
einskonar heildsali á
njósnasviði, sem hafði til
sölu leyndarmál Breta,
Bandaríkj amanna,
Atlantshafsbandalagsins
svo og síns eigin
föðurlands, var sem
sprengja hefði sprungið
í Svíþjóð.
Eftir ÆVAR R. KVARAN
það.
Morguninn 20. júní 1963 var fagur í
Stokkhólmi. Þennan morgun gekk hávaxinn
maður hratt yfir eina hinna mörgu brúa
borgarinnar á hólminum. Hann virtist vera
að flýta sér. Allt í einu stóðu þrír þreknir
menn beint í vegi fyrir þessum vegfaranda.
Einn þeirra stöðvaði hann og sýndi honum
skilríki sín. Hann kynnti sig og félaga sína
sem meðlimi sænsku leynilögreglunnar og
bætti því við, að Stig Wennerström ofursti
í sænska flughemum, en sá var maðurinn,
væri tekinn höndum. Hinn virðulegi ofursti
hrejrfði engum mótmælum, en gekk með
mönnunum að bíl, sem beið þeirra rétt hjá.
Hvem skyldi hafa grunað að með þessum
látlausa hætti væri endi bundinn á einhvem
ævintýralegasta njósnaferil og árangursrík-
asta, sem sögur fara af síðan kalda stríðið
hófst.
Heildsali á Njósnasviði
Handtaka þessa glæsimennis, sem til-
heyrði fínustu ættum hinnar stéttvísu
sænsku þjóðar, virkaði eins og andleg
sprengja í Svíþjóð. Stórfyrirsagnir Stokk-
hólmsblaðanna voru engar ýkjur, en þar
mátti lesa fyrirsagnir eins og þessar:
Stærsta njósnahneyksli Svíþjóðar fyrr
og síðar — ofursti selur leyndarmál land-
varna, sem eru hundruð milljóna virði —
og hefur verið leiguþý Rússa í fimmtán
ár.
Um þetta skrifaði blaðamaðurinn Irwin
Ross í Harpers Magasin meðal annars
þetta:
„Áhrifa þessarar hneykslisbylgju gætti
alla leið til Lundúna og Wasington, því þessi
ofursti var — hvorki meira né minna — en
heildsali á njósnasviðinu, því hér var ekki
einungis um að ræða uppljóstranir, sem
snertu Svía, heldur voru hér til sölu leyndar-
mál Breta, Bandaríkjamanna og Atlants-
hafsbandalagsins. í réttarhöldunum gekkst
hann við njósnum í 160 tilfellum gegn
Svíþjóð. Meðal þess má telja, að þessi séntil-
maður gaf fullar upplýsingar um loftvarna-
kerfi þjóðar sinnar og auk þess lét hann
Rússum í té teikningar af ýmsum gerðum
flugvéla Svíþjóðar, og bætti ofaná það frá-
sögnum af breskum og bandarís'kum eld-
flaugum. Dómsniðurstaðan var lífstíðar-
fangelsi, og álitið var, að þessi herra hefði
þegið fyrir greiðann nálega $100.000 hjá
vinnuveitendum sínum.
í Wasington ætluðu yfirvöld ekki að trúa
sínum eigin eyrum. Wennerström-hjónin
voru alkunn og mikilsvirt meðal heldra
fólksins svokallaða og margir höfðu kynnst
þeim í ótal samkvæmum. Frúin Ulla þótti
nokkuð ýtin og áberandi, en hálfgert fíðrildi
í aðra röndina, hinn hálfsextugi ofursti hlé-
drægur en heillandi persónuleiki. Ekki gekk
hann síst í augu kvenfólksins, spengilegur,
eins og íþróttamaður, laglegur og sviphreinn
með einhvers konar æskuglóð í augum, þrátt
fyrir miðjan aldur og hár, sem farið var að
þjmnast.
Maður Af Annarri
EinsÆtt
En heima í Svíþjóð olli málið brátt meiri
háttar átökum í stjómmálum. Hvemig í
ósköpunum gat það átt sér stað, að háttsett-
ur foringi í hemum gæti haldið uppi njósn-
um í stórum stfl ámm saman án þess að
upp kæmist? Og svo var hitt, sem reyndist
ef til vill ennþá erfíðari ráðgáta fyrir yfir-
stéttir þessa demókratíska konungsveldis:
Hvemig gat maðuraf annarri eins ætt með
slíka menntun orðið föðurlandssvikari? í
hveiju lá hin lejmda veila?
Við skulum nú virða þennan furðulega
mann fyrir okkur utan frá um stund. Stig
Wennerström ofursti virtist sannarlega ekki
líklegur til þess að gerast þjónn rússnesku
lejmiþjónustunnar. Þessi maður hafði aldrei
verið kenndur við kommúnisma eða látið í
ijós vinstrisinnaðar skoðanir. Ekki virtist
heldur auðvelt að beita hann þvingunarað-
ferðum, því hann var hvorki kynvillingur,
fjárhættuspilari né hórkarl.
Eftir því sem menn vissu best unni hann
konu sinni, sem hann hafði verið kvæntur
í 24 ár og dætmm sínum tveim, sem vom
17 og 21 árs var hann góður faðir.
Kannske var ekkert eftirtektarverðara við
manninn en einmitt það, hvað hann var leið-
inlega hversdagslegur. Hann drakk mjög
hófsamlega og lét sér nægja óbrotið fæði.
Hann lék golf annað veifið og hafði gaman
af því að spila bridge, en hafði hins vegar
engan áhuga á tónlist eða listum jrfirleitt.
Ef til vili má segja, að hann hafí verið
nokkuð veisluglaður, en hins vegar var
framkoma hans ævinlega lýtalaus.
Hann forðaðist venjulega allar umræður
um stjómmál eða utanríkismál. Vitanlega
var öll fortíð hans tekin til rækilegrar skoð-
unar eftir fall hans, en þó gátu bestu kunn-
ingjar hans ekki grafið neitt upp, nema ef
vera skyldi smáathugasemd, sem hann
hejrðist segja eitt sinn, þegar hann hafði
hlýtt á ræðu þar sem einn gestanna hafði
lofað frakkneska tungu. Þá heyrði einhver
Wennerström tauta þetta: „Innan fárra ára
verða aðeins ríkjandi tvö tungumál í heimin-
um. Þriðji hluti manna mun tala ensku, en
meirihlutinn rússnesku. Það er eins gott að
gera sér grein fyrir þessu þegar í stað.“
Hins vegar þarf tæplega að taka það fram,
að slík athugasemd vakti ekki minnstu
grundsemd á sínum tíma.
Bak við þetta látlausa jrfírborð leyndist
dularfyllri persónuleiki en nokkum grunaði,
nema hina rússnesku húsbændur. Þó varð
ekki hjá því komist við hinar langdregnu
og ítarlegu yfírheyrslur, að eitthvað af þess-
um dulda manni kæmi í ljós. Og hvað var
það þá?
Rússar Virðast Hafa Alið
Á Hégómaskap Hans
Jú, það virðist ljóst, að Wennerström búi
jrfir miklu stolti, sem hafi leitt hann til þess
að leika stærra hlutverk í lífinu en hæfileik-
ar hans leyfðu. Þannig leit hann á stórvelda-
njósnir sem stórkostlegt og flókið spil, þar
sem hann naut þess sérstaklega að leika
stórt hlutverk. Með mikilli kænsku virðast
Rússar hafa alið á þessari hégómagirnd
Wennerströms.
Wennerström, sem fæddist sonur liðs-
foringja í hemum þann 22. ágúst 1906, var
hlédrægur drengur og innhverfur. Enda
eignaðist hann fáa nána vini í æsku og var
fátt með þeim feðgum, enda var faðir hans
einnig fáskiptinn maður og dulur. Hins veg-
ar var samband hans við móðurina ástúð-
legra. Sumir kunningjar Stígs vom þeirrar
skoðunar, að hann væri lítill manndómsmað-
ur. Það kom því flestum þeirra mjög á
óvænt, þegar hann ákvað að leita sér frama
í hemum.
Snemma bar á einbeittum vilja hjá honum
til þess að bæta úr þekkingarskorti sínum.
Þegar félagar hans í liðsforingjastétt ákváðu
að skvetta sér dálítið upp sat Wennerström
sem fastast í herbergi sínu við rússnesku-
nám. Sagði hann lögreglunni að hann hafí
ákveðið að nema þá tungu, því það gæti
komið sér að gagni síðar. Hvað sem um það
verður sagt er víst óhætt að fullyrða, að
það kom ekki föðurlandi hans að gagni.
Árin eftir 1930 hlaut hann þjálfun sem
sjóliðsforingi, en fluttist svo yfir í flugher-
inn. Veturinn 1933—34 fékk hann styrk til
þess að fara til Riga til rússneskunáms, og
virðist áhugi hans á njósnum þá hafa vakn-
að. Riga var þá höfuðborg Lithaugalands,
sem þá var sjálfstætt ríki, en þá var borgin
full af hvers konar njósnumm, diplómötum
og tækifærissinnum. Wennerström fékk
ýmis konar heimboð í sendiráðið og varð
þar brátt vel til vina. Hann var alltaf ákveð-
inn í þvi að klífa hærra í þjóðfélagsstigan-
um, eða potari, eins og Þorbergur kallaði
slíka menn.
í samræmi við þetta kvæntist Wenn-
erström eftir heimkomuna frá Riga dóttur
efnaðs framkvæmdastjóra stórblaðs í Stokk-
hólmi. Ulla-Greta Carlsson var 13 ámm
yngri en maður hennar, sem hún dáðist
mjög að og sætti sig þegar við það, að
hann tæki sér öll völd á heimilinu. Stóð hún
á því fastar en fótunum, að hana hafi aldr-
ei gmnað njósnastarfsemi manns síns.
Arið 1940 var Wennerström sendur til
Moskvu sem flughemaðarfulltrúi, einkum
sökum rússneskukunnáttu sinnar.
Hinn illræmdi samningur nasista og Sov-
étmanna var þá enn í fullu gildi, en farið
að gæta vaxandi tortryggni milli samnings-
aðila.
Afhenti Nasistum Upplýs-
ingar Um Rússnesk Efni
Ýmsir menn í sænska hemum höfðu á
þessu stigi stríðsins samúð með Þjóðverjum
og ekki talið ósennilegt, að svo hafi einnig
verið um Wennerström; að minnsta kosti
virðist hann ekki hafa haft neitt samvisku-
bit af þvi, að afhenda nasistum ýmsar upp-
lýsingar um rússnesk efni, sem hann komst
að í starfí sínu. Þjóðveijar launuðu honum
með því, að veita honum aðgang að svarta-
markaðsrúblum sínum.
Þess hefur áður verið minnst, að þetta
hneyksli hafi valdið mikilli ólgu í sænskum
stjómmálum, þegar það upplýstist. Það er
nú tæplega fiirða þótt stjómarandstæðingar