Lesbók Morgunblaðsins - 27.02.1988, Qupperneq 9

Weanerström — eins og þruma úr heiðskíru lofti, þegar þessi ktmni sómamaður af gagnmerkum ættum reyndist stór-
qjósnari.
Teikning: Steingrímur Eyfjörð.
hafí viljað gera athugasemdir við það hvem-
ig hemaðarleyndardóma Svlþjóðar væri
gætt, þegar það kom í ljós við athugun, að
þegar árið 1943 gat sænska leyniþjónustan
ráðið leyniletur það, sem Þjóðverjar notuðu
til sambands við njósnara sína og komst
þá að því, að nafn þessa háttsetta herra
var þar nefnt sem höfundar upplýsinga.
Þetta gerðist með öðrum orðum 20 ámm
áður en hann var tekinn höndum. Eftir það
voru hleruð á símtöl Wennerströms um tíma,
en ekkert heyrðist í þeim, sem nánar gæti
sannað sekt hans. En á þessu tímabili not-
aði flugherinn hann sem leiðsögumann og
túlk, þegar verið var að sýna rússneskum
liðsforingjum hemaðarmannvirki.
Njósnaferil sinn hóf Wennerström árið
1948. Hann varð þá var við, að Ivan
Petrovich Rybanchenko ofursti og flug-
hemaðarfulltrúi Sovétríkjanna í Stokkhólmi
hafði sérstakan áhuga á nýjum sænskum
flugvelli. Wennerström gerði sér lítið fyrir
og ávarpaði Rússann þessum orðum: „Ef
þessi flugvöllur er svo mikilvægur, skal ég
segja yður það sem ég veit um hann gegn
greiðslu 5000 sænskra króna". Rybanc-
henko var sýnilega brugðið og kvaðst mundu
athuga málið nánar. Nokkrum vikum síðar,
þegar þeir hittust í sendiráðsboði, hvíslaði
hann að Wennerström: „Tilboðinu er tekið."
Og næst þegar þeir hittust í veislu ók Rúss-
inn Wennerström heim. Að skilnaði skiptust
þeir á peningum og korti, sem sýndi legu
flugvallarins.
Aðspurður um ástæðumar fyrir þessu
furðúlega tilboði sagðist Wennerström hafa
gert það til þess að komast inn í njósna-
kerfl Sovétríkjanna sem gagnnjósnari fyrjr
Bandaríkin. En rökstuðningur hans fyrir
þessari staðhæfíngu var svc bamalegur og
ótrúlegur, að enginn tók mark á því.
VONBRIGÐI
Það var talið líklegra, að Wennerström
hefði blátt áfram fallið fyrir þeirri freist-
ingu, að afla sér þessarar fjárupphæðar
með lítilli fyrirhöfn, því jafnan síðan lagði
hann áherslu á þá greiðslu, sem hann gæti
vænst fyrir njósnir sínar. Þó er talið líklegt,
að hér kunni annað atvik einnig að hafa
haft sín áhrif. Árið 1948 komst Wenn-
erström að því að gengið var framhjá honum
til hækkunar í tign Wing Commanders; olli
þetta honum sárum vonbrigðum, því hann
var maður metnaðargjam. Kann einhvers
konar hefndarhvöt því að hafa átt sinn þátt
í sölu hans á sænskum hemaðarleyndarmál-
um.
En hver sem ástæðan hefur verið er svo
mikið víst, að uppfrá þessu heldur hann
áfram sambandi sínu við leyniþjónustu Sov-
étríkjanna. Og skömmu síðar, þann 27. jan-
úar 1949, er hann svo aftur sendur til
Moskvu til fyrri starfa og dvelur þar í þijú
ár.
Rannsóknarmenn Wennerström-málsins
telja að Rússar hafí sýnt frábæra þekkingu
og leikni í meðferðinni á honum og allri
afstöðu til hans. Þannig notfærðu þeir sér
biturleik hans vegna svikinna framavona í
starfí, færðu sér í nyt metnað hans og hé-
gómaskap, og blésu ævinlega upp sjálfsálit
hans. Þannig leið ekki á löngu þangað til
hann var orðinn eins konar „yfimjósnari" —
og fékk yflrráð yflr eins miklu fé og hann
vildi. Þá var honum veitt hershöfðingjatign
— general-majór, sem hann gat ekki látið
sig dreyma um að hljóta nokkru sinni í föð-
urlandi sínu Svíþjóð'og hlaut hann hið virðu-
lega njósnaranafn Orninn.
Síðustu mánuðina, sem Wennerström
dvaldi í Moskvu, fékk hann tilkynningu um
það, að næsta starf hans yrði í Wasington
þar sem hann ætti að aðstoða sem fulltrúi
við útvegun hemaðartækja til sænska flug-
hersins. Léttist heldur en ekki brúnin á rúss-
neskum yflrvöldum við þessa frétt, og vom
honum þegar falin ákveðin njósnastörf í
Bandaríkjunum. Wennerström kom til
Bandaríkjanna þann 8. apríl 1952. í ágúst
sama ár heimsótti hann majór-general Vikt-
or Kuvinov, sovéskan hernaðarfulltrúa og
sagði við hann einkunnarorðin: „Nikolai
Vasieyevich biður að heilsa," og um leið
rétti hann Wennerström miða, þar sem hon-
um var sagt hvar þeir ættu að hittast næst.
Slík mót fóru oftast fram eins og þeir
hittust af tilviljun á einhveijum garði borg-
arinnar eða á strætum úti. Létu þá báðir í
ljós undrun sína yflr því að hittast og tókust
í hendur. En í handtakinu færðist örsmá
mikrofílma af þeim skjölum sem Wenn-
erström hafði ljósmyndað úr hendi hans yflr
í hönd rússneska kunningjans. Þá var rússn-
eska sendiráðið einnig notað óspart í stór-
veislum til þessara viðskipta. Aðferðin var
einföld. Wennerström skildi fílmur eftir í
yflrfrakkanum sínum í fatageymslunni og
síðan gat Kuvinov tæmt hann, þegar honum
þóknaðist.
Wennerström fékk $5000 til að byija
með (tæplega ísl. kr. 200.000). Eftir það fékk
hann að jafnaði $750 á mánuði frá vinnu-
veitendum sínum þau 5 ár, sem hann dvaldi
í Washington.
í þessum stutta þætti eru engin tök á
því að rekja njósnir þessa manns í einstökum
atriðum, enda er þar oft um að ræða tækni-
leg mál, sem við íslendingar kunnum lítil
skil á. En árin 1957—63 var hann einna
afkastamestur, því þá var honum heima í
Stokkhólmi falin forstaða þeirrar deildar í
landvamaráðuneytinu sem fjallar um flug-
mál. Fór þá um hendur hans sægur leyni-
legri skjala, sem voru ómetanleg fyrir hús-
bændur hans. Má segja, að hann hafí með
njósnum sínum þessi ár lagt vamarkerfl
ijóðar sinnar uppí hendur Sovétmanna.
Grunsemdir Vakna
Síðari hluta ársins 1959 fór sænsku lejmi-
jjónustunni þó að berast upplýsingar, sem
vöktu grun hennar. Sumum starfsbræðmm
Wennerströms þótti hann gransamlega for-
vitinn um innihald ýmissa leyniskjala, sem
ekki snertu hans deild. Otto Danielsson,
jrfírmaður lejmilögreglunnar, fékk dómsúr-
skurð til þess að hlera símtöl Wennerströms
og vora hafðar á honum stöðugar gætur.
En Wennerström var alltof varkár til þess
að treysta símanum og virtist jafnvel flnna
á sér hvenær lögreglan var á hælum hans.
Þótt þannig væri ekki hægt að sanna
neitt á Wennerström, þá rejmdi lögreglan
að hindra að hann fengi önnur störf, þar
sem hann gæti komið njósnum við, þegar
hann komst á eftirlaun árið 1961. En þá
sótti hann um starf hjá flughemum, sem
ráðherra lét neita honum um, en í þess stað
var hann ráðinn hjá uanríkisráðunejitinu til
þess að aðstoða við undirbúning afvopnunar-
ráðstefnunnar í Genf. Þetta rejmdist vera
stórhættuleg skyssa. Nú sneri Wennerström
sér nefnilega iðulega til fyrri starfsbræðra
og heimtaði hemaðarapplýsingar, sem hann
þóttist verða að fá vegna starfa sinna í
þágu afvopnunarráðstefnunnar. Og fékk
þær iðulega. En hvað um það, enn skorti
sannanir. Lögreglan hafði eitt sinn hlerað
í símann, að dóttir hans sagði vinkonu sinni
frá því, að faðir hennar ætti einkennileg-
asta viðtæki í heimi og það væri einungis
hægt að ná Rússlandi á það. En ekki nægði
þetta til þess að sanna að Wennerström
sendi nokkur skeyti.
Vitanlega hefði verið hægt að fá húsleit-
arúrskurð, en lögreglan óttaðist að árang-
urslaus leit mjmdi eyðileggja málið. Að lok-
um greip Danielsson lögregluforingi til þess
ráðs í maí 1963, að ráða frú Carin Rosen,
sem var vinnukona hjá Wennerström, sem
njósnara, og hefði sennilega verið hægt að
hremma skálkinn miklu fyrr, ef til þess
ráðs hefði verið gripið áður.
Frú Rosen var hlédræg kona á miðjum
sextugsaldri og hafði hún lengi haft Wenn-
erström granaðan vegna ýmiss konar ljósa-
útbúnaðar og undarlegra ljósmjmdavéla,
sem hann átti. Granaði hana að tæki þessi
væra til þess að taka mjmdir af skjölum
og rejmdist hún hafa hárrétt fyrir sér. Þá
vissi hún um vandlega falinn peningaskáp
á ólíklegum stað í gejmislukompu og við-
tæki, sem ekki líktist neinu, sem hún hafði
augum litið af þvi tagi.
Undarlegir Pakkar
Og einn morguninn, um það bil hálfum
mánuði eftir að hún hafði verið ráðin til
njósnarans, hringdi hún til lögreglunnar og
kvaðst hafa fundið tvo undarlega pakka á
háalofti. í pökkunum fundust fílmuvafning-
ar. Loks hafði lögreglan sönnunargögn í
höndunum. Wennerström var tekinn hönd-
um daginn eftir.
Og það var ekki seinna vænna, J)ví hann
var einmitt að ráðgera landflótta. I boði hjá
breska sendiherranum hafði jrflrmaður
sænsku landvamanna, Thorstein Rapp hers-
höfðingi, sýnir honum svo megnan kulda,
að Wennerström óttaðist að hershöfðinginn
hefði hann granaðan; og þar skjátlaðist
honum ekki.
Wennerström bar sig vel og virðulega í
fjögurra mánaða yfírheyrslum, en í október
brotnaði skelin og hann gerði tilraun til að
fremja sjálfsmorð með svefnljrfjum. En það
mistókst.
Það er hætt við að slíkur landráðamaður
hefði fengið þjmgri dóm einhers staðar ann-
ars staðar, en í hinni mannúðlegu Svíþjóð
fékk hann ævilangt fangelsi. Það þýðir í
rauninni það, að hann getur vænst þess að
sleppa með 10—12 ár, ef hegðun hans er
ekki ábótavant að neinu. Svo sennilega er
hann sloppinn útúr fangelsinu, þegar þetta
er skrifað.
Vart mun vera hægt að meta til fjár
þann skaða, seem þessi virðulegi yflrstéttar-
maður hefur valdið þjóð sinni. En Rapp
hershöfðingi, yfírmaður landvama Svíþjóð-
ar, þegar þetta gerðist taldi að það myndi
kosta nálægt 57 milljónum dollara, að end-
urbæta landvamimar af þessum ástæðum,
eða um 2450 milljónir íslenskra króna.
Höfundurinn er leikari og rithöfundur í
Reykjavík.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 27. FEBRUAR 1988 9