Lesbók Morgunblaðsins - 04.06.1988, Síða 4

Lesbók Morgunblaðsins - 04.06.1988, Síða 4
Ognarréttarhöldin yfir Búkharín löngum og nokkuð viðburðaríkum ferli hefur fátt haft dýpri né ónotalegri áhrif á mig en réttarhöldin yfir Nikolaj ívanóvitsj Búkharín og lagsmönnum hans í hinum svokölluðu hægrisinnuðu trotskýistasamtökum, sem fram Þetta var tímabil skelfinga í hinum tvítugu Ráðstjómarríkjum; ógnarstjóm Stalíns stóð sem hæst. Réttarhöldin yfir Búkharín og tuttugu mönnum til viðbótar, vom einskonar leikhús og meðal sakbominga var Jagóda, yfirmaður leynilögreglunnar, sem nú stóð við hlið þeirra, sem hann hafði látið handtaka. Sá sem skar sig úr þarna og mest var tekið eftir, var Búkharín, sem var í hlutverki djöflakóngsins. Hann var frábærum gáfum gæddur og hafði verið í svo miklu eftirlæti hjá Lenín, að hann kallaði Búkharín ljúfling flokksins. Eftir Sir FITZROY MAC LEAN fóru þessum mánuði fyrir fimmtíu árum, og ég var viðstaddur í átta til níu tíma á dag í tíu daga þegar ég var starfsmaður breska sendiráðsins í Moskvu. Þau bættust við önnur ríkisréttarhöld, sem áður höfðu verið haldin, og mér þótti sem þau væru hámark- ið; merki þeirrar ógnarstjómar sem hin tvítugu Ráðstjómarríki bjuggu þá við. Þetta var algjört skelfingartímabil. Allir óttuðust alla. Otti og tortryggni hvfldu eins og eitur- gufur yfir landinu. Og nú sátu á sakabekk tveir tugir manna, sem flestir hvetjir höfðu aðeins ári fyrr haft á hendi há embætti í flokki og ríkis- stjóm, ákærðir um landráð og alla hugsan- lega glæpi aðra; gamlir bolsévíkar, sem gegnt höfðu forystuhlutverki í byltingunni og vora nú taldir hafa verið svikarar frá upphafi. Þegar hlýtt var á þá klukkustund- um saman, dögum saman, játa athæfí, sem, ef sannað yrði, mundi afhjúpa þá sem al- gjöra svikara við flokk og ríki, hlaut maður að fara að velta því fyrir sér hvort gjör- vallt ríkisapparatið sovéska gæti verið gagri- sýrt svikum og spiilingu. Eða á hinn bóg- inn, hvort sá fáránlegi vefur, sem verið var að vefa fyrir augum okkar, væri bara gerð- ur úr heilaspuna eins manns — ímyndunum Jósefs Vissarínóvítsj Stalíns, sem nú var hæstráðandi í Ráðstjómarríkjunum. Ég velti því fyrir mér hvað framtíðin gæti borið í skauti sér fyrir Ráðstjómarríkin á þessu örlagaþrangna vori 1938, land byltingarinn- ar, sem vinstrisinnar um allan heim litu eftirvæntingaraugum til sem Mekku vona sinna, og hlaut, að hugmyndafræðinni slepptri, að verða afar mikilvægt á alþjóða- vettvangi. Það, sem ég með besta vilja hefði naum- ast getað séð fyrir, var að fimmtíu áram síðar, svo til uppá dag, fengi ég þó hálfgild- ings svar við spumingum mínum þegar svo vildi til að ég var staddur í Moskvu enn á ný og las á forsíðu Prövdu frétt um að dóm- urinn, sem á sínum tíma hafði verið kveðinn upp yfir Nikolaj Búkharín, hefði verið ógilt- ur, og reikningurinn, ef svo má segja, þann- ig jafriaður. Spenna, Skemmtun — OgViðvörun Þegar ég seinna sama dag átti af tilviljun leið fram hjá inngangi byggingarinnar þar sem réttarhöldin höfðu farið fram stóð hið viðbjóðslega sjónarspil, sem ég hafði þar orðið vitni að, mér ljóslifandi fyrir hugskots- sjónum. Sviðið var Súlnasalurinn, hár og bjartur salur, sem einu sinni hafði verið danssaiur klúbbs aðalsmanna, með háum, kórinskum súlum, sem risu með ljósbláum veggjunum. Á upphafsdegi réttarhaldanna var þar mikill hávaði og skvaldur; menn hlóu, skröfuðu og veifuðu til vina sinna. Því að aðgangur var bundinn sérstöku boði og tak- markaður við fáa útvalda, sem allir vora úr innsta hring og þekktust flestir. Fyrir þeim mundi sýningin, sem var að hefjast, sækja efiiivið bæði í glæpakvikmyndir og kristilega uppfræðsluleiki miðalda, og þeir höfðu ekki aðeins komið til að sækja sér spennu og skemmtun, heldur líka tii að læra og jafnvel fá viðvöran. Því höfðu fangamir á saka- mannabekknum ekki til mjög skamms tíma verið starfsbræður þeirra og gegnt mjög svipuðum stöðum og þeir sjálfir? Skyndilega opnuðust litlar hliðardyr og hinir ákærðu, tuttugu og einn að tölu, gengu inn í röð, dálítið fölari og einhvem veginn minni en venjulegir menn. Með þeim vora, og ráku þá áfram, nýtískulega búnir úrvals- verðir úr öryggissveitum leynilögreglunnar með bragðna byssustingi og engin svipbrigði í sólbrannum andlitunum. Samstundis fór vart heyranlegur kliður um áheyrendabekk- ina, samband af vanþóknun og andartaks skelfingu. Við báram fljótt kennsl á Búkharín meðal fanganna. Lítill og grannvaxinn með ffla- beinslita húð og skeggtopp minnti hann dálítið á náinn vin sinn og samtímamann, Lenín, sem nú lá smurður undir glerloki á Rauðatorginu. Þá var annarri og stærri hurð þeytt upp. „Þögn,“ kallaði liðsforingi. „Dóm- aramir koma. Rísið á fætur." Og inn smeygði sér forseti dómsins, hinn illræmdi Ulrich, feitur maður í einkennisbúningi, hálsskvapið gúlpaði yfir kragann, og tók sér sæti á eins- konar upphækkuðum palli. Á hægri hönd honum, andspænis hinum ákærðu á sakabekknum, stóð opinberi ákær- andinn Vysínskíj, snyrtilegur í mjög gamal- dags bláum fötum, með stífan, hvítan flibba og köflótt bindi, og rauðleitt litaraftið og grátt, snurfusað yfirskeggið gerði hann al- veg, eins og verðbréfasala í Lundúnum. Fyrst var hin formlega ákæra borin fram, lesin af réttarfulltrúa þurri röddu. Sameigin- lega, og hver um sig, vora fangamir sakað- ir um að hafa framið alla hugsanlega glæpi um margra ára skeið, þar á meðal landráð og morð, sem og um tilteknar njósnir og skemmdarverk. Svo virtist sem þeir hefðu gert samsæri um að eyðileggja iðnað og landbúnað Ráðstjómarríkjanna, að ráða Stalín og aðra leiðtoga af dögum, að koll- varpa ríkisstjóm Ráðstjómarríkjanna með aðstoð frá erlendum stórveidum, sundurlima Ráðstjómarríkin til hagsbóta fyrir kapít- alíska bandamenn sína og, að lokum, um að hafa sjálfir ætlað að hrifsa til sín völdin og endurreisa auðvaldsskipulagið í því sem eftir yrði af landinu. Þrátt fyrir þær ábyrgðarstöður, er þeir höfðu gegnt, var svo látið í veðri vaka að þeir hefðu verið glæpamenn og svikarar al- veg frá því í byltingunni — jafnvel fyrir hana. Nokkrir vora sakaðir um að hafa starf- að fyrir lögreglu keisarans, en Búkharín aftur á móti um að hafa staðið fyrir sam- særi um að myrða sjálfan Lenín árið 1918. Þeir vora líka sakaðir um að hafa ekki að- eins haft tengsl við þýsku, pólsku, japönsku og bresku leyniþjónustuna, heldur einnig við hinn gjörspillta Trotský og Túkaséfskíj mar- skálk og aðra herforingja, sem skotnir höfðu verið sem svikarar sumarið áður. Auk þessa kom fram, að áður en þeir vora leiddir fyrir rétt, hefðu þeir allir undirritað skrifaða yfir- lýsingu þar sem þeir játuðu í smáatriðum þá glæpi, sem á þá vora bomir og þannig sakfellt sjálfa sig og hvem annan. Safn sönn- unargagna fylltu hvorki meira né minna en fímmtíu þykk bindi sem staflað var á borð dómarans. Eins og komið var, var erfítt að ímynda sér að nokkuð gæti farið úrskeiðis. Hlutverk Djöflakóngsins Og þó hófst vandræðagangur þegar í byijun. Þegar allir hinir fangamir játuðu sekt sína brá svo við að einn, Krestinskíj, áður aðalritari flokksins og fulltrúi í forsæt- isnefndinni, til skamms tíma aðstoðarráðu- neytisstjóri I utanríkisráðuneytinu, grann- vaxinn maður í heldur snjáðum fötum, með stálspangagleraugu, neitaði skyndilega öll- um sökum, er á hann vora bomar, og dró til baka fyrri játningu, sem hann fullyrti að hann hefði verið þvingaður að undirrita gegn vilja sínum. Hann lýsti því þrákelknislega yfir að hann væri ekki trotskfisti. Hann hefði ekki starfað fyrir þýsku leyniþjónustuna. Allt þetta skelfdi ákærandann jafnt sem dómarana. Hann lét sig ekki það sem eftir var réttarhaldanna þennan dag og neitaði staðfastlega sekt sinni. En daginn eftir þeg- ar hann var aftur færður fyrir réttinn, miklu verr til fara en áður, var hann f meðfæri- legra hugarástandi og staðfesti í strangri yfirheyrslu upphaflega játningu sína og „tók fulla ábyrgð á glæpum sínum og sviksam- legu athæfi". Nóttin hafði greinilega ekki verið látin fara til spillis. Eftir því sem miðaði yfírheyrslum yfír hinum ákærðu varð æ ljósara að ætlunin með hveijum einasta vitnisburði var ekki sú að sýna leiðtoga samtakanna sem pólitfska afbrotamenn, heldur óbrotna glæpamenn og fyrst og fremst Búkharín. í þessum hörmu- lega látbragðsleik fékk hann hlutverk djöfia- kóngsins. Um ieið og sérhver fangi níddi sjálfan sig gætti hann þess vel að níða Búk- harín líka. Myndin af vini Leníns, byltingar- manninum og marxíska hugmyndafræðingn- um, var vendilega máð og í stað hennar dregin upp mynd njósnara, skemmdarverka- manns og málaliða auðvaldsins. Eftir því sem réttarhöldunum vatt fram fór Búkharín því að setja mestan svip á það sem fram fór, sumpart vegna þess að það var tilgangur ákæruvaldsins að gera hann að þorparanum í verkinu, en sumpart líka vegna þess, að hann gnæfði siðferðilega og vitsmunalega yfir alla aðra þama. Hann kvað Vysínskíj, rostafenginn undirmáls- mann, gjörsamlega í kútinn. Þetta var held- ur ekkert undarlegt. Búkharín hafði gengið í flokkinn 1906, en Vysínskíj, sem áður var mensévíki, 1920, tveimur áram eftir að bolsévíkar komust til valda. Búkharín, sem ef til vill bjó yfir frábærastu gáfum sem byltingin hafði laðað fram og miklum per- sónutöfrum, hafði verið einn af nánustu vin- um og samstarfsmönnum Leníns. Hafði hann ekki stutt NEP, hina nýju efnahagsstefnu Leníns, tímabæra tilraun hans til að koma á blönduðu hagkerfi? Hafði Lenín ekki kaliað hann ljufling flokksins, eftirlæti hans? Þessi höfuðhugmyndafræðingur flokksins um margra ára skeið hafði verið í forsvari fyrir Alþjóðasambandi kommúnista, ritstjóri fyrir bæði Prövdu og Ísvestíu og aðalfulltrúi í forsætisnefndinni í mörg ár. Vysinskíj, þessi smásmugulegi, tækifærissinnaði lögfræðing- ur með pólitíska fortíð, sem ekki þoldi skoð- un, hlaut að eiga á brattann að sækja þegar hann yfírheyrði hann um feril hans. En hvemig sem á er litið, var það engu að síður einstakt afrek hjá Búkharín að gnæfa þama uppúr, eftir að spilunum hafði verið þannig hagrætt honum í óhag. Það var ekki fyrr en tiltölulega seint í réttarhöldunum að kom að því að Búkharín væri yfirheyrður. Hann byijaði á því að slá vopnin úr höndum dómsins með því að játa sök sína afdráttarlaust. Næstum of afdrátt- arlaust, vegna þess að í stað þess að verða Greinarhöfundurinn, Sir Fitzroy Mac Lean.

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.