Lesbók Morgunblaðsins - 11.06.1988, Qupperneq 5

Úr sýningu Leikfélags Reykjavíkur á Skálholti, 1945. Valur Gíslason og Regína
Þórðardóttir í hlutverkum Daða og Ragnheiðar.
Eitt af leikritum Guðmundar heitir „Þessvegna skiljum við“ og var sýnt í Þjóð-
leikhúsinu 1951. Hér eru Haraldur Björnsson og Þóra Borg í hlutverkum prófess-
ors Axels Thomsen og frú Stefáníu konu hans.
ferill hans fyrir alvöru, því hann tók nú til
við að skrifa ósjálfrátt sögur og kvæði sem
eignuð voru látnum rithöfundum. Varð hann
snemma einn vinsælasti miðill félagsins
ásamt Indriða Indriðasyni og reyndust þeir
félagamir hafa sérstaklega gott samband
við Fjölnismenn. Einkum náðu þeir Guð-
mundur og Jónas Hallgrímsson vel saman.
Eins og nærri má geta voru mjög skiptar
skoðanir um þetta kukl og spratt af þeim
málum harðvítug blaðadeila sem náði há-
marki veturinn 1905-1906 — var sú deila
mjög pólitísk.
ÆVINTÝRISEM BOÐA
Andatrú
Vorið 1906 kom út í Reykjavík merkilegt
kver: Úr dularheimum I. Fimm æfintýri.
Ritað hefur ósjálfrátt Guðmundur Jóns-
son. Höfundar ævintýranna eru þeir H.C.
Andersen, Jónas Hallgrímsson og Snorri
Sturluson. Bjöm Jónsson skrifar eftirmála
að bókinni og ber því vitni að Guðmundur
hafi skrifað ævintýrin ósjálfrátt og á ótrú-
lega skömmum tíma. Segir Bjöm að hér sé
greinilega um að tefla samband við eitthvað
sem sé fyrir utan manninn. Um eðli og
uppruna þessara skrifa verður ekkert full-
yrt, en bent hefur verið á að mörg ævintýr-
in spegli áhrif frá ýmsum sem Guðmundur
hefur lesið og reynt, og sýna þau auk þess
ótvíræða rithöfundarhæfíleika. Þar þykjast
menn einnig sjá greinilég áhrif frá
Steingrími Thorsteinssyni, Hannesi Hafstein
og Einari Hjörleifssyni Kvaran. Öll boða
þessi ævintýri andatrú.
Sérfræðingar um furður sálarlífsins, mið-
ilssvefn og skyld fyrirbæri haida því margir
fram að „ósjálfráð skrift" sé vel möguleg.
í miðilssvefni eða öðm ámóta hugarástandi
geti menn skrifað, talað eða lesið eitthvað
sem sé þeim ómeðvitað. Sumir telja að or-
sakanna sé að leita í dulvitundinni og geti
menn með innliti þangað m.a. opnað sýn
til liðinnar bemskureynslu.
Þessi ævintýri eru mjög misjöfn að gæð-
um, þar má víða finna skáldlega spretti og
auðugt ímyndunarafl, en á stundum virðist
Guðmundur þó hafa ratað út á mjög hálan
ís. Það sem ritað er eftir Snorra Sturlusyni
er til að mynda skrifað á fommáli og hefur
það víða komist mjög illa til skila. Þar má
t.d. finna margar orðmyndir sem ekki sam-
ræmast hugmyndum málfræðinga um 13.
aldar málfar á íslandi, einnig eru þar víða
slæmar málvillur.
Skáldskapargildi þessarar bókar er mjög
takmarkað, en þetta er vissulega mjög sér-
kennilegt og spennandi upphaf á rithöfund-
arferli. Bókin vakti líka mikla athygli og
var skrifaður um hana fjöldinn allur af rit-
dómum. Skoðanir gagnrýnenda eru mjög
skiptar, og var Bjöm M. ólsen fremstur í
flokki þeirra sem fordæmdu verkið og af-
neituðu skilgreiningum spíritistanna á upp-
mna þess. Færði Bjöm mjög sterk rök fyr-
ir því að fráleitt væru þeir H.C. Andersen,
Jónas og Snorri höfundar ævintýranna.
Skömmu síðar fóru ýmsir málsmetandi
menn fram á það við Einar Kvaran að Guð-
mundur yrði rannsakaður, en hann veiktist
mjög hastarlega áður en til þess kæmi.
Andalæknir kom Guðmundi aftur til heilsu,
en svo illa vildi til að veikindin eyðilögðu
miðilsgáfu hans. Mun það algengt að jafn-
vel næmustu miðlar missi gáfuna í miklum
veikindum.
Með þessum óvæntu endalokum var mið-
ilsgáfa Guðmundar Jónssonar úr sögunni
Vér morðingjar - Úr sýningu Þjóðleik-
hússins 1968. Erlingur Gíslason og
Kristbjörg Kjeld í hlutverkum Rattig-
ans og Normu.
og ekkert framhald varð á útgáfu verka
með ósjálfráðum ævintýrum. Um þessi
tengsl Kambans við annan heim var síðar
ort:
Guðmundur Kamban
skrifar allan skrambann
ósjálfrátt um andann
sem er fyrir handan.
ÆttarnöfnOg
Malhrein sun
Á Reykjavíkurárunum skrifaði Guðmund-
ur ýmislegt fleira en „ósjálfráð ævintýri og
kvæði“. Hann orti t.d. kvæði um skáldið
Jóhann Gunnar Sigurðsson látinn og er það
heldur rislítill kveðskapur. Einnig skrifaði
hann merkar greinar um ættarnöfn og
málhreinsun.
í grein sinni um ættamöfn er Guðmund-
ur harður fylgismaður þess að íslendingar
fari að dæmi menningarþjóða og taki upp
ættamöfn. Telur hann þá- og núgildandi
skipan mála merki um kotungshátt og af-
dalamennsku. Guðmundur setur fram ítar-
legar tillögur um íslensk ættamöfn og fer
sjálfur á undan með fögru fordæmi. Hann
segir: „Ég breyti nafninu: Guðmundur Jóns-
son í undirritað nafn (Guðmundur Kamb-
an). Og æski þess að vera ávallt hér eftir
nefndur því heiti.“ Þessi grein er skrifuð
árið 1908, þegar Guðmundur er tvítugur,
og sést á því að hann hefur snemma hugs-
að á alþjóðlegum nótum og ætlað sér stærra
hlutskipti en að verða átthagafjötraður
íslenskur meðaljón.
Grein Kambans um málhreinsun er ekki
síður athyglisverð. Þar ræðst hann að við-
tekinni málhreinsunarstefnu og íslenskri
bókmenntagagnrýni. Og hann gefur stefnu-
markandi yfirlýsingu — þar segir m.a.:
„ ... bestu rithöfundamir eru þeir, sem
skrifa svo, að við heyrum þá tala. Móður-
mál ástríðnanna er besti stíllinn,“ Bent hef-
ur verið á að Kamban er trúr þessari stefnu-
mörkun í eigin ritum, hann gerir sér far
um að rita þar íslenskt talmál og fer það
víða vel en á öðmm stöðum illa. Oft er eins
og stfll hans verði af þessum sökum svolítið
kæruleysislegur og notkun hans á erlendum
orðum og slangri orkar víða tvímælis.
Á Reykjavíkurárum Guðmundar Kam-
bans var menningarlíf í borginni nokkuð
blómlegt, þótt bókmenntimar innanlands
biðu enn mað sárri eftirvæntingu eftir nýjum
mönnum með nútima í farteskinu. Leiklistin
var t.d. í ömm vexti og tók stórstígum fram-
fömm. Leikfélag Reykjavíkur var enn ungt
að áram og bjó við fjárskort, en starfsemin
engu að síður öflug. Á skólavetmm Guð-
mundar í Reykjavík (alls sex vetur) sýndi
Leikfélagið á fjórða tug leikrita, mest létt-
meti, en einnig vom kynntir meistarar á
borð við Ibsen, Bjömson, Moliére og Hol-
berg. Innlend leikritun var enn stopul, þó
vom sýnd verk eftir Indriða Einarsson og
Matthías og á jólunum 1908 var Bóndinn
á Hrauni eftir Jóhann Sigurjónsson fram-
sýndur. Ekki em ótvíræðar heimildir fyrir
því að Kamban hafi verið fastagestur í Iðnó,
en sennilegt er að hann hafi þó séð flestar
sýningar Leikfélagsins. í ísafold er t.d. að
finna ritdóm (29/4 1908) um Þjóðniðing
Ibsens og má færa sterk rök fyrir því að
hann sé skrifaður af Guðmundi. Undir rit-
dómnum stendur „Listvinur" og í honum
er m.a. að finna mjög bjartsýna spá um
framtíð íslenskrar leikritunar. Þar segir:
„íslensk tunga á fyrir sér að verða heimsins
fullkomnasta leikhúsmál. Af hvetju? Af því
að vér eigum því að fagna um aðrar þjóðir,
að hreinleikans og fegurðar hámarki tung-
unnar nær sá maður, sem ritar hana eins
og hún er töluð af þjóðinni, þar sem hún
er töluð best.“ Einnig segir að enn sé ekki
kominn fram hérlendis sá maður sem geti
lyft tungunni upp í þetta hásæti og sé þess
ekki að vænta fyrr en upp sé komið leikhús
samboðið málinu. Auk þess er fullyrt í leik-
dómnum að sá maður sem væri til starfans
fær ætti ekkert starfssvið á Islandi og yrði
hann að leita til annarra þjóða með list sína.
Þetta hlutverk hefur Kamban ætlað sjálf- f
um sér og því álitið það nauðsynlegt að
yfirgefa ættjörð sína og slást í Hóp íslensku
rithöfundanna í Kaupmannahöfn. Þar sat
m.a. Jóhann Siguijónsson og skrifaði íslensk
leikrit fyrir Dani. Sem fyrr segir var Bónd-
inn á Hrauni settur upp í Iðnó árið 1908
og Kamban skrifaði dóm um sýninguna í
ísafold. Þar hrífst hann mjög af verki Jó-
hanns, kallar það fyrsta dramað sem sé
íslenskum bókmenntum til vemlegs sóma.
Það er því í alla staði skiljanlegt að Guð-
mundur taki sig upp síðla sumars 1910, að
loknu stúdentsprófi, og sigli til Hafnar. Þar
hóf hann um haustið nám við Kaupmanna-
hafnarháskóla í bókmenntum, fagurfræði
og framsagnarlist.
Guðmundur Kamban bjó síðan lengst af
ævi sinnar í Kaupmannahöfn þar sem hann
starfaði sem rithöfundur og alhliða leik-
húsmaður; höfundur, leikarí, leikstjóri, kvik-
myndagerðarmaður og fl. Einnig bjó hann
um hríð í New York og dvaldist lengi í
Þýskalandi, Englandi og víðar. Til íslands
kom Kamban oft og hann starfaði hér endr-
um og eins, en heimili á íslandi átti hann
aldrei eftir að skólaámnum í Reykjavík lauk
árið 1910. En Guðmundur var alla tíð íslend-
ingur, íslenskur rithöfundur, og bein hans
liggja í íslenskri mold.
ÍSLENZK SKÁLD í
Kaupmannahöfn
Þáttur íslensku skáldanna í Danmörku
nokkm eftir síðustu aldamót er mjög merk-
ur kafli íslenskrar bókmenntasögu. Þá gerð-
ist það að hópur ungra skálda og rithöfunda
frá íslandi nær miklum frama í ríki Dana
og víðar í Evrópu. í þessum hópi er Guð-
mundur Kamban einn hinn merkasti og
skal nú vikið nokkmm orðum að þessum
rómantísku og hugrökku væringjum.
Það hlýtur alltaf að vera mjög umdeilan-
legt hvort hollt sé fyrir menningarlíf smá-
þjóðar að listamenn hennar flytjist úr landi,
og geta ástæðumar auðvitað verið af ýmsum
toga. í þessu tilviki em þær nokkuð augljós-
ar. ísland var fátækt og umkomulaust land,
hér skorti allar félagslegar og menningar-
legar forsendur fyrir því að skáld sem vildu
helga sig óskipt ritstörfum næðu að auðga
list sína og ná fullum þroska. Þetta gildir
a.m.k. ótvírætt um leikskáldin. Hér var að-
eins eitt leikhús sem eitthvað kvað að og
skilyrði þar öll bágborin til alþjóðlegrar list-
sköpunar. Bókamarkaður var hér lítill og
nær ógjömingur að fá verk þýdd á heims-
tungur. Íslensk skáld lifðu mörg hver við
sult og börðust vonlítilli baráttu við að halda
lífí. Þess em mörg dæmi að íslensk örbirgð
hafi hreinlega eyðilagt efnileg skáld og er
saga Stefáns frá Hvítadal þess t.d. ljós vott-
ur. Hann var bundinn átthagafjötram og
varð bæði sem einstaklingur og skáld
íslensku volæði að bráð.
Þegar Kamban siglir út er líka fátt mark-
vert að gerast hér heima. Rómantísku þjóð-
skáldin em að falla frá, höfundar raunsæis-
stefnunnar berjast í bökkum og enn er nokk-
uð í að Stefán og Davíð hristi upp í staðn-
aðri ljóðagerð landsmanna með nýróm-
antískum léttleika, ástríðufullum tilfinning-
um og tilheyrandi bölsýni. Og enn var rúm-
ur áratugur í að Laxness og Þórbergur létu
í sér heyra. Það var úti í Danmörku sem
hlutimir vom að gerast. Þar höfðu meðal
annarra Jóhann Siguijónsson og Gunnar
Gunnarsson komið sér vel fyrir og stórir
sigrar vom í nánd.
Þegar leita skal skýringa á því hvers
vegna íslensku rithöfundunum gekk svo vel
að ná fótfestu í Danmörku og öðlast þar
hylli umfram innlenda skólabræður þeirra,
verður vitaskuld fyrst að gefa gaum að
óvefengjanlegu listfengi verka þeirra. En
fleira kemur til. Það hefur t.d. verið þeim
ómetanlegur stuðningur að Georg Brandes
tók þeim strax opnum örmum, spjallaði við
þá um verk þeirra, skrifaði um þau og vakti
á þeim athygli. Hefur það án efa ráðið miklu
um viðtökumar. Á það ber einnig að líta
að fyrstu verk þeirra Gunnars, Jóhanns,
Kambans og Jónasar Guðlaugssonar em
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 11. JÚNÍ 1988
5