Lesbók Morgunblaðsins - 20.08.1988, Blaðsíða 2

Fituefni
msar rannsóknir hafa verið framkvæmdar til
að varpa ljósi á tengsl fæðu og fituefna í blóði
(t.d. LDL- og HDL-kólesteról, þríglyseríð).
Jákvæðar niðurstöður slíkra rannsókna hafa
einmitt verið lagðar til grundvallar ráðlegging-
um um minni neysiu á matvælum sem inni-
halda mikið af mettuðum fítusýrum (harð-
feiti). En niðurstöðumar eru ekki alltaf þær
sömu eins og dæmin sýna.
í einni slíkri tilraun (1) neyttu 74 heil-
brigðir karlmenn og 55 heilbrigðar konur
(með öðru fæði) eins eggs og 140 gramma
af rauðu kjöti (nautakjöti) á dag í 3 mán-
uði (ekkert annað kjötmeti) og í næstu þijá
IIHLUTI
Eftir OLAF SIGURÐSSON
mánuði var breytt yfír í hvítt kjöt (kjúkling
og físk, 140 g/dag) og öðrum þáttum hald-
ið óbreyttum. Þeir sem héldu áfram í þijá
mánuði til viðbótar, þ.e. 47 karlmenn og
29 konur, breyttu nú yfír í jafnmikið af
svínakjöti á dag (140 g) auk hins daglega,
kólesterólríka eggs. Það undarlega gerðist
að engin breyting varð á þríglyseríðum,
heildarkóiesterólmagni né heldur varð aukn-
ing á neikvæðu HDL- kólesterólmagni í
blóði, nema hjá kvenfólkinu sem neytti
fuglakjöts og fisks, þar jókst þríglyseríðinni-
hald marktækt!
í annarri rannsókn (2) sem tók sjö ár
fékk helmingur 12.866 karlmanna matar-
æði skv. leiðbeiningum bandarísku hjarta-
vemdarsamtakanna (American Heart
Association). Hinn helmingurinn var staðal-
hópur. Ekki varð marktækur munur á dán-
artíðni staðalhóps og meðferðarhóps. Niður-
stöður evrópskra rannsókna hafa leitt í ljós
að lítil eða engin fylgni er á milli dauða af
völdum hjarta-og æðasjúkdóma (kransæð-
astíflu) og kólesteróls í blóði fyrir neðan
230-240 mg/dl (3). Fleiri rannsóknir styðja
þessar niðurstöður einsog sjá má sjá á línu-
ritinu (4).
Flestir virðast sammála um að einstakl-
ingur með 240 mg/dl blóðs eða meir sé í
áhættuhóp, sem sé fyllilega réttlætanlegt
að meðhöndla.
Fólk með erfðagalla, sem felst í því að blóð-
kólesteról sé mjög hátt, fær oftast krans-
æðasjúkdóma en þessi hópur er mjög lítill.
Það virðist því af ofansögðu að ekki séu
augljós tengsl milli þess kólesteróls, sem
við neytum, og þess sem mælist síðar í
blóði. Einnig virðist sem svo að kólesteról
í blóði sé vart orðin marktæk vísbending
um áhættu fyrr en það er orðið mjög hátt
eða um 240 mg/dl eða þar yfír. Því má
vera að þeir sem gagniýna ráðleggingar
um minnkun kjötneyslu vegna kólesteróls-
innihalds þess geti haft töluvert til síns máls.
ÝMISLEGT óvitab
Flestir vísindamenn virðast sammála um
að mjög margt sé enn óvitað um hjarta-
og æðasjúkdóma og telja margir þeirra að
aðeins 30-50% áhættuþátta séu þekktir hvað
kransæðasjúkdómum viðkemur.Önnur hlið
á þessu máli eru skiptar skoðanir vísinda-
manna á vægi mismunandi áhættuþátta.
Til dæmis er talið að reykingar og háþrýst-
ingur geti verið mun veigameiri áhættu-
þættir en mataræði (5,6). Aðrir telja að
kyrrsetur geti valdið miklu um þróun æða-
kölkunar eða að útivera og hreyfíng vegi
meira f að vinna gegn þess háttar sjúk-
dómum en minni kjöt eða fituneysla. Því
hafa heyrst gagnrýnisraddir í þá veru að
umræðan hafí borið of mikinn keim af þeirri
tísku að Qalla um fæðutengda áhættuþætti.
Næringarskortur Afleið-
ING HOLLS MATARÆÐIS?
Kapp er best með forsjá segir máltækið.
Það er kannski ekki óviðeigandi ef hugsað
er til afleiðinga þess að takmarka um of
fæðu sem talin er “óholl".
Athyglisverð rannsókn (4), sem höfundar
nefna Seattle-rannsóknina, var framkvæmd
á konum til að meta hvort neysla rauðs
kjöts hefði neikvæð áhrif á fituefni í blóði
þeirra samanborið við önnur matvæli. Vald-
ar voru 72 konur, sem voru ekki komnar
yfir tíðahvörf, og þeim skipt í þijá hópa.
Fyrsti hópurinn borðaði rautt kjöt að
minnsta kosti fímm sinnum í viku, annar
hópurinn fékk meginhluta próteins úr físki
og kjúklingum (hvftt kjöt) og þriðji hópurinn
voru konur sem fengu nær allt sitt prótein
úr grænmeti, ávöxtum, eggjum og mjólk
(lacto-ovo-vegetarian diet).
í stuttu máli tókst ekki að sýna fram á
marktækan mun á fítuefnum í blóði þáttak-
enda þrátt fyrir marktækan mun f neyslu
kólsteróls. Aftur á móti var jámtekja fyrsta
hópsins mun betri en hinna.
KONURMÓTMÆLA!
Það er þvf spuming þegar það er viður-
kennt af vísindamönnum að konur (fyrir
tíðahvörf) séu tölfræðilega marktækt í minni
hættu með að fá hjarta- og æðasjúkdóma
en karlmenn og við hvom ber þá að vara
kvenfólk frekar? Jámskorti, sem er algeng-
ur meðal þeirra, eða t.d. kransæðastfflu, sem
er sjaldgæf hjá konum, sem ekki em komn-
ar yfír tíðahvörf?
Höfundur þessarar rannsóknar (4), sem
er kona, dregur í efa gildi þess að konur
séu hvattar til að forðast kjötmeti vegna
fitunnar ef þær þurfa að lfða næringarskort
vegna neikvæðra niðurstaðna úr rannsókn-
um á miðaldra körlum,
í annarri rannsókn (Ontario study) þar
sem dagleg orkuneysla tveggja hópa kvenna
var 23% og 38% tókst ekki að sýna fram á
marktækan mun á heildarkólesteróli eða
LDL-kólesteróli milli hópanna. í enn ann-
arri rannsókn (Gothenburg study) á 1.462
sænskum konum 38-60 ára var niðurstaðan
sú að þær, sem neyttu mestrar orku (borð-
uðu mest), fengu sjaldnast kransæðastfflu!
Ein tilgátan er sú að’ þeim konum sem fá
ekki næga næringu, sé hættara við krans-
æðastfflu (4). Hvað svo sem tilgátum eða
tilraunum til að útskýra þessar niðurstöður
líður styður þessi rannsókn sjálfsagt fyrri
rannsóknir um að konur séu öðm vísi en
karlmenn í þessu tilliti.
Það má þó ekki gleymast að konur em
ekki ónæmar fyrir kransæðasjúkdómum né
öðmm hjarta- og æðasjúkdómum. Þróun
þeirra er hægfara ferli og er ekki ólíklegt
að of mikil orkuneysla fyrir tíðahvörf eigi
Niðurstöður þriggja rannsókna. Tengsl kóiesteróls i sermi og líkur & hjarta- og
æðasjúkdómum.
Framingham rannsóknin (lokaðir hringir), Pooling Project (þríhymingar), Isra-
eli Prospective study (opnir hringir).
Heimild: Grundy, S.M. JAmMed A 256(20). Nov. 28,1986.
Helstu dánarorsakir
Krabbamem
Lungnabólga
Slys w ,
Annad
Kransæða-
sjúkdómar
Heilablæðing
Aðrir hiarta- og
æðasjúKdómar .
Nær helmingur dauðsfalla hérlendis er af völdum hjarta- og æðasjúkdóma. Ein
leiðin til að fækka þeim eru fyrirbyggjandi aðgerðir. Deilt er um það í Banda-
ríkjunum hvort manneldismarkmið nái tilgangi sínum. Einnig eru skiptar skoðan-
ir um það hvort réttara sé að beina fræðslunni að helstu áhættuhópunum eða til
alls almennings.
Æ Ð I
sinn þátt í að auka líkur á kransæðasjúk-
dómum eftir tíðahvörf.
SUMAR PLÖNTUOLÍUR VARA-
SAMARIEN DÝRAFITA
En það er ekki aðeins fjörleg umræða í
gangi um orsakir, vægi orsakavalda eða
nákvæmni í greiningu áhættuþátta, heldur
hefur eftirmeðferð sjúklinga og breytingar
á fitusamsetningu í mataræði þeirra einnig
verið gagnrýnd.
í nýlegri grein um fítuefni (7) er greint
frá ýmsum sláandi niðurstöðum um hollustu
ýmissa plöntuolía. Rætt er við fjölda sér-
fræðinga og greint frá nýrri stefnu í næring-
arráðgjöf, sem virðist vera að ryðja sér til
rúms í Bandaríkjunum. Lykilorðið í fítu-
neyslu er skv. henni “jafnvægi". Bandaríkja-
menn eru hvattir til að borða meira af sum-
um fítutegundum en forðast flestar aðrar
og minnka þannig fítuneysluna. Borða má
allan fítu- og kólesterólríkan mat en gæta
þarf þess að hafa fítuneysluna fjölbreyttari
og ná þannig betra jafnvægi fjölómett-
aðra-, einómettaðra - og mettaðra fítusýra.
Einnig er bent á mikilvægi fískfítu.
Má ætla að minni fítuneysla valdi aukinni
íjölbreytni í fæðuvali ef við ætlum að fá
sömu orku úr fæðunni. Þeir sem neyta hins
vegar of mikillar fítu, minnka við sig fítuna
og breyta samsetningu hennar.
í sömu grein er vitnað í aðvaranir vísinda-
manna um að sumar plöntuolíur geti verið
mun hættulegri en dýrafitan. Taldar eru
upp kókosolía (coconut oil), hnetuolía (pean-
ut oil), pálmkjamaolía (paím kemel oil) og
jafnvel kókossmjör. Varað er við að kom-
olfa og sojaolfa geti unnið gegn jákvæðum
áhrifum fískfítu og að ofneysla þeirra geti
raskað hlutfalli fítuefna og þannig beinlínis
valdið hjarta- og æðasjúkdómum og jafnvel
haft áhrif á vöxt krabbameinsæxlis.
Einnig er greint frá kenningum um að
fjölómettaðar plöntuólíur geti aukið á æða-
skemmandi virkni kókosolíu. Gefum grein-
arhöfundi orðið: „Með öðram orðum, ef við
borðuðum salat með komolíu og saklausa
smáköku á eftir gætum við verið að breyta
gómsætum munnbita f banabita fyrir æðam-
ar“.
Áðumefnd grein fékk þriðju verðlaun í
samkeppni um vönduðustu fræðigreinina
meðal blaðamanna hjá virtum samtökum
bandarískra sérfræðinga f matvælavísind-
um, IFT (Institute of Food Technologists,
Offíce of Scientifíc Public Affairs). Ef ein-
hver skyldi hugsa til þess að réttast væri
að forðast plöntuolfumar er því til að svara
að réttara væri að minnka heildarfituneysl-
una fyrst.
hverju má þá trúa?
Vissulega varpar þessi umræða, sem á
sér stað í Bandaríkjunum núna, fram ýmsum
spumingum. En eitt er ljóst, að á meðan
lífleg umræða fer fram um þessi mál er hag
okkar best borgið. Ekkert gæti verið verra
en stöðnuð eða engin umræða. Nýjungum
er alltaf tekið með varfæmi og tekur það
sinn tfma að fá þær nægilega staðfestar
áður en heilbrigðisyfirvöld geta mælt með
þeim. Þá era þær sjálfsagt ekki nýjungar
lengur, heldur þekktar staðreyndir þar til
annað kemur í ljós. Því verða leikmenn, sem
hafa áhuga á þvf að fylgjast með þessum
málum að gera sér grein fyrir því að stóri
sannleikur er ekki til í þessum efnum.
Hvað sem deilum um ágæti manneldis-
markmiða um takmarkanir á neyslu mett-
aðrar fítu og kólesteróli líður er ljóst, að
þó ekki væri nema fyrir það eitt að von
væri til þess að almenningur yki fjölbreytni
í fæðuvali þeirra vegna - þá ættu manneldis-
markmið rétt á sér. Ef líkur era til að fólk
líði næringarskort þeirra vegna má telja
vfst að slíkt sé rætt meðal þeirra sérfræð-
inga sem móta manneldismarkmiðin, og það
metið hveiju sinni. Við ættum því að geta
treyst því að þeir, sem setja manneldismark-
miðin,'þekki einna best þá umræðu, sem
fer fram um þessi mál, og era jafnframt
færastu sérfræðingamir á sínu sviði. Því
verðum við að trúa.
HEIMILDIR. t fyrri hluta: Briggs, M. Georg. Muscle
food and human health. Food Techn. feb. 1985.
Sigurðsson, Ó. Fituefhi — nýjar rannsóknir, ný við-
horf. Lesbók Morgunblaðsins 18. og 20. júnf 1987.
(1) Flynn, M.A. et.al. The effect of meat consumption
on serum lipids. Food Techn. feb. 1986.
(2) Consensus Conference, lowering blood cholesterol
to prevent heart disease. JAMA 268, 1986.
(3) Keys A. Sjö landa rannsóknin. Circulation 41,1970.
(4) Roberts B.W. Dieatary guidlines and lipid profiles
of young women. Food and nutrition news 69/6.
National live stock and meat board nov/des 1987.
(6) Taylor W.C.et. al. Cholesterol reduction and live
expectancy. Ann.InL Med. 106, 1987.
(6) Hóprannsókn Hjartavemdar.
(7) Phillips, R. Just the fats, ma’am. Food Techn.
júlf 1988.