Lesbók Morgunblaðsins - 01.04.1989, Blaðsíða 6

Heil öld
á heljarþröm
Síðari hluti
Þetta samfélag þjáðist af
ofsóknarbjálæði og
greindi óvini hvarvetna
— sendiboða Satans.
Venjulegt líf var stöðugt
í bráðum voða.
Almúganum var
innprentað að kvaka sem
óskaplegast til Drottins,
andvarpa hátt og með
ákaflegu kappi, biðja án
hugsunar og í blindni.
hafi staðið uppréttur ogmælt fram dræpl-
ingsflokk dróttkveðinn. Við það brá þeim
svo, að þeir urðu blindir og gátu eigi
leingra áfram haldið, heldur héldu til
baka, og gátu ei sínum vonda vilja fram
komið.14
Saga þessi mun hafa flogið víða enda
speglar hún þá magisku skynjun sem fyrr
er nefnd: Skynjun þar sem reynd og hugsýn
eru jafngildur veruleiki. í Tyrkjarránssögu
Bjöms á Skarðsá 1643 er sagan felld niður
enda sleppti Bjöm mörgum sögusögnum er
honum þóttu ótrúlegar eða ýkjukenndar um
of. Þar segir aðeins að ræningjamir hafi
horfíð frá Eydölum „því þeim sýndist það
klettur vera sem staðurinn var“.16
Athyglisvert er að skoða hvers kyns at-
burðir vöktu mestan óhugnað manna á
meðal. Slík könnun varpar nokkru ljósi á
tilfinninganæmi fólks, hugarheim þess og
viðhorf til hins illa. Vísbendingu má finna
í þeim breytingum sem skýrsla Kláusar
Eyjólfssonar tók frá fyrstu gerð til yngstu
afskriftar, sem mun vera skráð um 1810.
Viðaukamir sýna hvað fólki þótti ofboðsleg-
ast og hryllilegast á þessum tímum. Allar
gerðir skýrslunnar greina frá blóðugum
hermdarverkum. Lýsingamar verða hins
vegar smám saman fyllri og afskaplegri,
auk þess sem fáeinum er bætt við. Ber þar
allt að sama brunni. Skal nú getið nokkurra
úr yngstu afskriftinni, þar sem greint er frá
morðum í Vestmannaeyjum.
Þá hittu þeir enn eina kvenpersónu með
barni hennar sem ekki gat gengið. Þetta
hvorttveggja tóku þeir og fleygðu í bálið.
En sem þau vildu skríða út aptur úr bál-
inu, fleygðu þeir þeim inn aptur með
hlátri miklum, pikkandi þau með sínum
langkorðum til dauða. [... ]
Eina kvensnipt fundu þeir á fjallinu. Hún
hljóp allt hvað af tók og þeir á eptir.
Þetta gekk svo þar til hún í þeim miklu
ósköpum fæddi, eða réttara sagt varð
laus við sitt fóstur, sem datt þar dautt
niður. Datt hún svo einninn niður dauð.
Lá svo hvort um sig þar dautt eptir.
Þetta hjuggu þeir blygðunarlausu Tyrkja
í sundur sér til skemmtunar. [... ]
Einn mann, Erlend Runólfsson, eltu þeir
fram á eitt mjög hátt forbergi. Þar höndl-
uðu þeir hann og færðu hann úr öllum
fötum og settu síðan til skotmáls fram á
Gott dæmi um ýkjuhneigð þjóðsögunnar er
skýrsla Kláusar Eyjólfssonar (1584—1674)
sem fýrstur varð til að skrifa um ránið í Ves-
mannaeyjum, sennilega eftir frásögn sjónar-
votta er komist höfðu við illan leik til lands.
Eftir MATTHÍAS VIÐAR
SÆMUNDSSON
Skýrsla hans er til í fjórum gerðum sem
verða æ mergjaðri er á líður. í fyrstu gerð-
inni ber nokkuð á orðrómi og getgátum,
auk þess sem einstaka frásögn er með mikl-
um ólíkindablæ, s.s. lýsingin á lífláti séra
Jóns píslarvotts. Munnmælin eru þó sett
fram með varúð og leitast við að hafa það
sem sannara reynist. í seinni afskriftum
skýrslunnar eru munnmælin hins vegar orð-
in að óbrigðuium sannindum, auk þess sem
ýmsum viðaukum — Kláusar sjálfs eða ann-
arra manna — er skotið inn í skrifin og
orðalagi víða breytt. Ferlið sést glöggt í
frásögninni af Eydalaför Tyrkja fyrir aust-
an. í fyrstu gerðinni er þess aðeins getið
að ræningjarnir hafí komist allt inn að Eyd-
ölum. í þeim næstu verður lýsingin litrík-
ari: „Með því þeir þyrstu blóðhundar gátu
sig aldrei fyllt af blóði saklausra, hlupu
þeir sem hundar eður villudýr allt inn að
Eydölum."13
í seinustu gerðinni hefur lýsingin hins
vegar öðlast svip af helgisögu. Þar segir:
Þar var þá sá góði, gamli og nafnfrægi
prestur og þjóðskáld lands vors, síra Ein-
ar Sigurðarson, faðir herra Odds Skál-
holtsbiskups. Hann var á áttræðisaldri,
sjónlaus. Og sem hann frétti, að til þeirra
sæist, að þeir brunuðu þangað, lét hann
vísa sér með fingri i hvaða átt þeir sæ-
ust. Að því gerðu lagðist hann til bænar
niður á jörðina, — nokkrir segja, að hann