Lesbók Morgunblaðsins - 01.04.1989, Blaðsíða 7

bjargbrúnina, og skutu hann í hel með
hlátrí og ys miklum. [...]
Einn mann, Ásmund að nafni, liggj-
andi á sóttarsæng höfðu þeir sundur-
krassað og höggvið í rúminu, svo það
flaut í blóði, og víðast í byggðinni var
fullt með dauðra manna líkami; sumir
voru höggnir, sumir skomir, sumir skotn-
ir, sumir stungnir, hvað hörmulegt var
að sjá.16
Framangreindar lýsingar birtast í öllum
gerðum skýrslunnar. Orðfæri er hins vegar
með ýmsu móti eins og áður getur. Eftirfar-
andi frásagnir er aðeins að fínna í yngstu
afskriftinni:
Eptir það gengu þeir til nefndrar Guðrún-
ar, spyrjandi á hver.n hún tryði, en hún
svaraði með óskelfdrí röddu, að hún tryði
á heilaga guðdómsins þrenningu, föður,
son og heilagan anda. Þá skáru þeir af
henni brjóstin, en hún sagði, að þeir
skyldu skera og skera I Jesú nafni; hún
vildi það allt í hans blessaða nafni þola.
Síðan pikkuðu þeir hana harðlega til
dauða. [...]
[Tvær kvensniptir] voru heimfærðar að
Dönsku húsunum; önnur þeirra hafði hjá
sér böm sfn, sem aumkvunarlega grétu,
en þrír af þeim vondu Tyrkjum tók þau
öll og hálsbmtu lifandi, mölvandi hvert
þeirra bein við kletta, fleygjandi þeim á
sæ út, en móðirín emjaði sárlega, sem
von var. Þessa [konu] og hina tóku þeir
og lágu hjá þeim með hlátrí og skemmt-
an.17
Séu gerðimar bomar saman kemur
greinilegur munur í ljós. Þannig verða lýs-
ingar „líkamlegri" og hættulegri með tíman-
um. í yngstu afskriftinni láta ræningjamir
sér ekki nægja að svipta fólk lífí heldur
hluta þeir í sundur líkami þess, „líka sem
sauðarhræ er til spaðs brytjað". 18 Gengið
er eins langt í niðurlægingu holdsins og
hugsast getur. Því er nauðgað og sundrað.
Grimmd ræningjanna er og ekki einleikin,
enda var síðar sagt í bréfí: „Tyrkja reiði er
ei einhæf; hún er einn uppæsandi djöfuls
eldur."19 Má segja hið sama um kvalagleði
þeirra. Skýrslan minnir oftar en ekki á
mergjaðar frásagnir Sades markgreifa —
til dæmis þessi lýsing: „Kvenfólkið lá þar
dautt mjög margt eptir morðingjana, sund-
urkrassað og höggvið; sumstaðar konumar
hjá bændum sínum, en svo óþyrmilega með
farið, að fötin lágu flett fram yfir höfuð,
og vom svo alnaktar að neðanverðu .. ,“20
Lík eru svívirt og sundursöxuð í smástykki
eins og skrokkar dýra væra. Heimurinn
hefur breyst í sláturhús.
MAÐURINN og dýrið
Drápslýsingamar öðlast nýtt gildi í þess-
ari afskrift, því að gengið er út fyrir öll
takmörk — neikvæðið er algert, tortíming-
in.ísland er þjóð öll sökkt í blóð. Maðurinn
er gerður að skepnu og form hans tætt í
sundur. Jafnframt er táknkerfí heimsins úr
lagi fært — hin náttúrlega guðlega skipan.
Kennimörk manns og skepnu verða að engu
í löglausri óreiðu. Andstaeð svið tilverannar
falla saman — hið dýrslega og mannlega.
í því felst óhugnaður lýsinganna öðra frem-
ur. Ýkjum og viðaukum er ætlað að draga
hann fram og skerpa. Myndmálið er og
sótt til dýraríkisins. Tyrkir era vart nefndir
án þess að þeim sé líkt við blóðhunda og
villidýr, mýs og gelti. Þeir era ófreskjur í
augum hinna kristnu, mennskir og
ómennskir í senn, manndjöflar, manndýr.
Með komu þeirra ryðst skepnan inn í borg
mannsins. Fullkomin afhelgun á sér stað,
og harður dauði.
Hin trúarlega heimsmynd var reist á
andstæðum er studdust við táknmál Bibli-
unnar. Kristnum heimi var skipað í and-
stætt skaut við heim heiðninnar, náttúrlegri
skipan við ónáttúrlegt óskipulag. Veröldinni
var skipt í tvennt — borg og eyðimörk.
Allt kvik innan þessa kerfís var fordæmt
og mynduðust um það fjölmörg forboð eða
tabú. Kyrrstaða var forsenda samræmis,
lífs og náðar. Að öðram kosti djöfulskapur
og fordæming, hrollvekja vftis — eyðimörk-
in legði borgiria undir sig. Þessu kerfí var
þröngvað upp á íslendinga á sautjándu og
átjándu öld. Jafnframt magnaði kirkjan ótta
manna við eigin náttúra og lagaði hann að
kennisetningum sínum. Það sem verið hafði
sjálfsagt og eðlilegt snerist í ógn og bölvan.
Tilfínninganæmið breyttist og varð smám
saman myrkara og hrollvekjukenndara en
áður. Hið dýrslega hafði og öðlast nýja
merkingu. Það tengdist nú því sem viður-
styggilegt þótti og djöfullegt. Varð að tákn-
mynd eða vísbendingu hins illa í tilveranni.
Öfugsnúinn anímalismi eða skepnuskelfíng
gróf um sig. Fólk slitnaði úr tengslum við
náttúrlegt umhverfí sitt. Samhengi rofnaði.
Landið fylltist váboðum — fárdraugum,
meinvættum og djöflum. Óhugnaður fólks
tengdist nú sjálfskynjun þess í ríkari mæli
en áður; líkaminn sem slíkur varð ókennileg-
ur og hryllilegur. Tyrkjaránið og túlkun
þess studdu þessa þróun. Það varð smám
saman að sögu um forboð og lielgibrot,
eðli góðs og ills, goðsögn er renndi stoðum
undir nýtt hugarfar.
Kirkjan notaði ránið til að herða tök sín
á sálum fólks eins og fyrr getur. Lífíð hafði
sannað kenninguna. Helvíti brann nú á fólki
frá degi til dags. Bókstafurinn varð að svipu
veraleikans.
Túlkun kirkjunnar kemur einkar vel fram
í skrifum Amgríms Jónssonar lærða sem
var staðgengill biskups eða „officialis" í
Hólabiskupsdæmi eftir fráfall Guðbrands
Þorlákssonar. Hann sendi boðunarbréf til
presta 17. febrúar 1628, þar sem kveðið
var á um bænadagahald. Var þá rúmlega
hálft ár liðið frá ráni Tyrkja. í bréfínu legg-
ur Amgrímur áherslu á að bænadagamir
séu mikilvægan en ella vegna nýliðinna
hörmunga — dauða biskups og ráns ólmra
heiðingja — sem enn sé „öllum jafrit yfir
höfði hangandi". „Neyðina", segir hann,
„sjá allir; einig sjónlausir". Orsök ránsins
er augljós að mati Amgríms. Hann talar
um „þessa hræðilega guðs heimsókn vorra
synda vegna allra".21 Tyrkimir era í hans
augum útsendarar Satans til að eyða Guðs
kristni. Þeim verður og ekki bægt frá með
veraldlegum ráðum. Menn verða að leita á
náðir guðs, því að ekki þýðir að reiða sig á
konungsvaldið. Það á ærið í fangi með að
stríða við hina rómversku magt, ritar Am-
grímun
Þeim heiðingjum kann enginn mannlegur
hnekkir að koma. Þeir em margir sem
mý. Megtugri en frá kunni að segjast.
Hafa opin sjó og rúmasta haf, út frá
Afríku og hingað, svo þeir þurfa aldrei
við neitt land að koma. Þar fyrír er ekki
von á skjóli eða skildi í svo bráðum voða,
utan alleinasta hjá þeim, sem sfnum aldr-
ei bregst, guði almáttugum, Drottni alls-
herjar. Hann bæði kann og vill.
Þeir sem vanrækja bænadagana, ritar
Amgrímur iærði, verði teknir til „sérlegrar
ávítunar" og „aflausnar"; ennfremur: „Al-
þýðan vakti sig og gjöri sig ekki úr héraðum
eða sinni kirkjusókn undan þessum bæna-
dögum, hvorki til útvers né annarra fjar-
vista, hvað sem við borð kann að liggja."
Vanræksla nálgast brot á guðslögum og er
viðurlögum lýst með skáldlegum hætti:
Gjörir nokkur hér á móti að þverskallast
þá hugsi um, sér kunni að verða svipul
sjávargjöf eða önnur erindislok, þvf Drott-
inn hótar slíkum og viðlfkum hindran á
leiðinni, hvort sem hann verður þeim að
Ijóni eða pardusdýri eða ungum ræntu
bjamdýri, eða sendir þeim annan hnekkir
fyrr eða seinna. 23
Boðskapur Amgríms lýsir hinni opinbera
túlkun. Álitið var að óguðlegt lífemi væri
ástæða Tyrkjaránsins. Menn túlkuðu tilver-
una á siðferðilegan hátt. Allt hafí merkingu
og tilgang. Áhlaup Tyrkja var að mati þeirra
reiðarslag, högg af eldingu guðs, straff yfír
syndum spilltum eymdarlýð. Nauðsyn bæri
til að efla guðs kristni, siðvæða lífið allt,
binda það reglum og boðum. það eitt kæmi
í veg fyrir að ógnin dyndi yfír að nýju.
ÖLD Á HELJARÞRÖM
Á þessum tíma hófst kerfísbundin innræt-
ing, umsköpun hugarfars. Sveigja átti sam-
félagið allt undir ákvæði kirkjunnar. Efla
opinbera helgisiði og um leið vald kenni-
manna yfír daglegu lífí fólks. Gerð var inn-
rás í einkalífíð og það bundið ytri ákvæðum
í ríkari mæli en áður. Trúarathafnir sem
farið höfðu fram í sóknarkirkjum eingöngu,
færðust nú inn. á heimilin, undir umsjón
sóknarpresta. Baðstofan varð að opinberam
vettvangi. Eftirlit jókst og réttur til íhugun-
ar. 2 Valdhafinn teygði nú anga síná inn á
öll svið mannlegs lífs og gekk til muna
lengra en guðslög — fyrirmæli biblíunnar —
gera ráð fyrir. Gilti einu hvort um andleg
efni eða kynlíf og flölskylduvandamál varð
að ræða. Leitast var við að beygja einstakl-
inginn undir kristilega samvitund sem ekki
átti rætur sínar í íslenskri reynslu heldur
erlendu valdboði. Menn vora sviptir fram-
kvæði og sjálfstæði, náttúra þeirra lamin
með gaddakylfu, geðþóttanum settar
strangar skorður. Til varð samfélag hins
bljúga múgs.
Þetta samfélag þjáðist af ofsóknarbijál-
æði og greindi óvini hvarvetna — sendiboða
Satans. Venjulegt líf var stöðugt í bráðum
voða. Almúganum var og innprentað að
kvaka sem óskaplegast til Drottins, and-
varpa hátt og með ákaflegu kappi, biðja án
hugsunar og í blindni. Bænakvaki var stefnt
gegn djöfulskapnum, þ.e. manninum sjálf-
um, þrám hans og náttúrlegum þörfum.
Við þessar aðstæður var skammt yfír í öf-
uggahátt og geðsýki eins og Píslarsaga
Jóns Magnússonar ber vott um. Ofskynjan-
ir séra Jóns fela í sér martröð heillar aldar
— öld á heljarþröm. Þær era ekki flótti frá
veraleikanum heldur örvæntingarfull tilraun
til að tengjast honum að nýju og eyða óbæri-
legum óhugnaði. Séra Jón upplifir óendan-
legan sársauka í vöku sem svefrii. Honum
finnst holdið vera eins og „krúandi maðka-
veita" utan á beinunum, vellandi og sprikl-
andi. Dýrið leggst á hann í bókstaflegri
merkingu og ryðst jafnvel inn í hann:
... og vissi eg þá ekki betur en svo að
fínna sem hvolpur eða þess háttar kvik-
indi skriði upp ogofan fkviðnum oglífínu
innvortis, hvað að varaði langa stund
dags. Þóttist eg þá svo staddur í þann
tíma sem dauð torfa eða jarðarauki und-
ir sparki og spymingum liggjandi. 25
Séra Jón skynjar ytri heim gegnum missi,
sársauka, reiði og sekt. Heimur hans hefur
sundrast og orðið djöfullega öngþveiti að
bráð. Ymist leysist efnisveraleikinn uþp —
presti er fleygt í „botnlausan afgrann" —
eða hann sogast allur inn í logandi kvöl,
þar sem skilrúm hins ytra og innra brotna
og aðeins eitt er til ráðæ Að klaga og ýlfra
fyrir guði. Stundum er honum jaftivel vam-
að þess úrræðis — tóm og glötun blasa við.
Séra Jón reynir í þrautum sínum að endur-
heimta fyrri sjálfsímynd sína, jafnframt þvf
sem hann glímir við hrollvekju aldar sinnar.
óttann við líkamsmissi og sambræðslu við
hið dýrslega.
BRÉFÚRNEÐRA
Fjallað hefur verið um hugarfarsbreyt-
ingu á sautjándu öld — timamót í menn-
ingu, togstreitu og niðurrif, nýja lífsvitund
og valdaskipan. Ekki má þó einfalda málin
um of. Öldin fól ekki í sér alger umskipti
— byltingu í einu vetvangi. Þetta var öld
mótsagna eins og áður getur. Þannig tókst
kirkjunni ekki til fulls að breyta viðhorfum
íslendinga til kynlífs og hjónbands. 26 Ný
lög vora einungis löguð að gömlum venjum
— prelátum til ama og áhyggju. Hin gamla
lífsskynjun lifði og áfram í þjóðtrúnni, myrk-
ari en áður að vísu. Auk þess birtist hún
með ýmsu móti í mörgum ritum tímans, s.s
Píslarsögunni sem frá okkar sjónarhóli er
dæmi um geðsjúka orðræðu. I henni era
rökbundnar andstæður leystar upp alls
óskyldum fyrirbæram slær saman í rök-
færslu þar sem líkindi jafngilda sönnun.
Orðræða Jóns tengist í senn lútherskum
rétttrúnaði og magískum hugsunarhætti.
Hið sama gildir um ýmsar lýsingar Tyrkja-
ránsins. í þeim er oft erfítt að greina milli
kristinnar túlkunar og magískra skýringa.
Það er þó einkum í munnmælum almúgans
sem hin gamla vitun hélst við lýði. Má til
dæmis benda á draugasöguna sem lifað
hefur máttugu lífi allt fram á þessa öld.
Rökvísi hennar ér í algerri andstöðu við
tæknilegan hugsunarhátt okkar tíma. Þann-
ig fallast hið náttúrlega og yfimáttúrlega í
faðmá innan draugasögunnar, auk þess sem
hún einkennist af teiknum og samsvörunum,
rökfræði sem okkur er nú framandi.
Draugasagan lýsir reynslu sem á tímum
upplýsingar og efahyggju er tengd við geð-
sýki eða skáldskap. Flestum fínnst hún bera
vitni um sjúklegt hugarfar, brenglaða skjmj-
un. Engu að síður var hún raunsæisverk
síns tíma. Viðbragð við og túlkun á raun-
verulegri rejmslu. Með
henni rejmdu menn að
særa burt ótta sinn eða
öllu heldur, gefa honum
nafn og form. Slflc við-
leitni býr sennilega að
baki öllum bókmennt-
um. Andskotalaus orð-
ræða er óhugsanleg.
Af þeim sökum er öllum
hollt að líta um öxl,
læra af rejmslu fyrri
tíða, þótt rökvísi þeirra
sé önnur en okkar, sam-
band vits og vitleysu
með öðram hætti. Mér
þykir við hæfí að ljúka
þessari ritgerð með tilv-
ísun í bréf úr neðra,
bréf sem hinir burtn-
umdu rituðu í Alsír
1635, eftir átta ára út-
legð og ánauð. í því
lýsa þeir kjöram sínum
í jarðnesku helvíti" líkt
og séra Jón í riti sínu.
Á því sviði reis íslensk
orðlist hæst á sautjándu
öld:
Vér fangar Jesú kristi og pfslarvottar
hans sára, herieiddir í fangelsinu ogfang-
aðir f herieiðingunni (—). Hvort er nú
engin miskunn, enginn kæríeiki, engin
samviska, sem vaknar? Hvort er nú eng-
inn guðhræddur, eða höfum vér engan
náðugan konung? Erum vér án réttlátra
herra og forsvarsmanna, ellegar án guð-
hræddra kennifeðra, án foreldra, vina eg
bræðra, að þeir láti sér ei til hjarta ganga
vora dauðlegu neyð og hjartans angist
og klögumál, já, það blóðuga guðs hris
á oss, og yfírhangandi hefndarstraff, „og
að vérþjáumst í örvæntinganna myrkrum
undir lýrkjans valdi, kristindómsins eyði-
leggjurum f villuandanna dauðans dýbl-
issum, fjötraðir og bundnir þungum
straffshlekkjum, Pharaonis jámviðjum,
undir kapteinaflaggi ogfánum þess mikla
sjökórónaða dreka Mahomets, sem vér
sjáum yfír voru höfði flökta og fíjúga?
Guð veit það, það er hvassara en tvfeggj-
að sverð og meir biturt en dauðinn, já,
sárara en blóðrennandi áverkar_______27
1) Tyrtqaránið á Íslandi 1627. Sögurit IV.
Reylqavik 1906-09, bls. VII. Allar tilvísanir eru
feerðar tdl n/rtfmaafaifmtningHr.
2) Sama, bls. 387.
3) Ólafur Daviðsson. GaJdur og gaídramil á ís-
landi, Reykjavik 1940-1, bls. 26.
4) Gisli Oddsson, íslenzk annilabrot og Uadur
ífdandB, Akureyri 1942, bls. 24-6.
5) Sama, bls. 83.
69 Páil Eggert Ólason, Menn og menntir aið-
akiptaaldarinnar i íalandi, III bindi, Reykjavík
1926, bls. 352.
7) Sama, bls. 261-406-07.
8) Tyrkjaránið, 1906-09, bls. XII.
9) Sama, bls. 357.
10) Sama, bls. 26.
11) Sama, bls. 21.
12) Sama, bls. 76.
13) Sama, bls. 37.
14) Sama, bls. 76-7.
16) Sama, bls. 242.
16) Sama, bls. 82-87.
17) Sama, bls. 83 og 85.
18) Sama, bls. 28.
19) Sama, bls. 389.
20) Sama, bls. 86.
21) Sama, bls. 368.
229 Sama, bls. 368-69.
239 Sama, bls. 369.
24) Sjá: Loftur Guttormsson, Bemska, ungdómur
og uppeldi i einveldisöld, Reykjavik 1983.
25) Jón Magnússon, Pislarsaga, Reykjavfk 1967,
bls. 83.
26) Sjá: Bj8rn Björnsson, „Engagement and Marr-
iage in Iceland", 65o The Literary Quarterly
on Contemporary Icelandic Lifc and Thought,
Reykjavík, vol. 1 1967, bls. 10-12, 33.
27) Tyrkjaránið, 1906-09, bls. 426.
Grein þessi er upphaflega flutt sem fyrirlestur
á vegum Háskólans á Akurevri, 21. janúar 1989.
Höfundur er bókmenntafræðingur og lektor við
Háskóla islands.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 1. APRlL 1989 7