Lesbók Morgunblaðsins - 29.06.1996, Blaðsíða 4

Sveinn Pálsson náttúru-
fræóingur bjó vió kröpp
kjör lengstan hluta
ævinnar og auónaóist
ekki aó helga líf sitt nótt-
úrufræóinni eins og hann
hefói kosió. Hann sá
þó réttilega eóli skrió-
jökla og var ósammála
eldklerkinum um aó
Skaftáreldar væru hegn-
ing almættisins.
EFTIR
HLÖÐVER ELLERTSSON
SVEINN Pálsson var fæddur
árið 1762 að Steinsstöðum í
Tungusveit í Skagafirði. Hann
var sonur Páls Sveinssonar
prests í Goðdölum og Guðrúnar
Jónsdóttur konu hans. Haustið
1777 var hann settur í latínu-
skólann á Hólum og tók burtf-
ararpróf þaðan 1782, tvltugur að aldri. Jón
Sveinsson landlæknir tók hann sem nemanda
og fluttist Sveinn til hans að Nesi við Seltjöm
1783. Þrátt fyrir bág efni sigldi hann árið
1787 til Kaupmannahafnar til frekara náms í
chirurgie eða handlækningum við háskólann
þar, enda vonaðist hann eftir læknisembætti
hér heima eftir útskrift. Auk lækninganámsins
sótti Sveinn fyrirlestra í náttúrufræði og eftir
að hann lauk prófi í náttúrufræði árið 1791
fékk hann styrk hjá hinu nýstofnaða Natur-
historie Selskab, Náttúrufræðifélaginu danska,
til rannsókna hvar sem hann sjálfur ákvæði.
ísland varð fyrir valinu enda fýsilegur kostur
fyrir margra hluta sakir. Þetta varð hins vegar
til þess að hann tók ekki fullnaðarpróf í læknis-
fræði að sinni og raunar fór svo að lokum að
hann tók aldrei prófið.' Hann ferðaðist um
landið í þijú ár 1792-1795 og stundaði nátt-
úrufræðirannsóknir en dvaldist á vetrum hjá
Skúla landfógeta í Viðey og Vigfúsi Þórarins-
syni sýslumanni á Hlíðarenda í Fljótshlíð. 1795
kvæntist Sveinn Þórunni Bjarnadóttur Pálsson-
ar landlæknis, dótturdóttur Skúla fógeta, og
fékk fímm árum síðar veitingu fyrir læknisemb-
ætti í þremur austustu sýslum suðuramtsins
ásamt Vestmannaeyjum. Mestur tími Sveins
fór til læknisvitjana en auk þess virðist hann
hafa notað hvert tækifæri sem gafst til náttúru-
fræðirannsókna. Stjórn búsins lenti því að
mestu eða öllu leyti á konu hans. Hann skrifað-
ist á við erlenda fræðimenn eins og Holland
lækni sem var í föruneyti Mackenzies lávarðar,
skoska prestinn Ebenezer Henderson sem einn-
ig ferðaðist um ísland og Rasmus K. Rask sem
m.a. bað hann að safna steinum fyrir náttúrufé-
lag Rússa. Sveinn bjó við frekar kröpp kjör eink-
um fyrri hluta ævinnar, en hagur hans vænkað-
ist talsvert eftir að hann fékk loks fría jörð til
ábúðar, Syðri-Vík í Mýrdal 1813 og laun sam-
bærileg þeim er aðrir héraðslæknar höfðu. Laun
Sveins hækkuðu úr 66 ríkisdölum í 300 ríkisd-
ali 1817. En þó gjaldmiðillinn sé sennilega fram-
andi nútíma Islendingi sýna þessar tölur glögg-
lega muninn á kjörum hins próflausa og hinna
er höfðu pappírana í lagi.
Það má segja að þrír menn hafi öðrum frem-
ur skapað Sveini Pálssyni örlög en þeir voru
Jón Sveinsson landlæknir, Magnús Stephensen
og Vigfús Þórarinsson sýslumaður. Jón land-
læknir býður honum að gerast nemi sinn eftir
ábendingu frá Hólaskóla. Sveinn yfirgefur
Skagafjörðinn og fer með honum suður að
Nesi við Seltjörn. Jón hvetur hann einnig til
þess að sigla og ganga í Kaupmannahafnarhá-
skóla. í Kaupmannahöfn var fyrir Magnús
Stephensen sem reyndist Sveini miður ráðholl-
ari en landphysicus Svendsen. Magnús ræður
honum frá því að taka málfræði og heimspeki-
próf í Höfn en eggjar hann þess í stað til að
láta handlækninganámið ganga fyrir, sem
Sveinn gerir. Áðurnefnd próf gátu hins vegar
veitt honum möguleika á styrkjum og garðvist
/uc■ -t' vludicc. Æ ^Jriuloú
lU'jllct itinumccii {i'jcuchcia., hoccc ulciIi Linxuii jlicniime.
^vlcr/LU d dunt eSf. ■
' Jlu r í.1 i ífb fl0)l
/i.a'íi./nnXi/' S-Jf - J
j.í 7. XU 179*
SVEINN Pálsson náttúrufræðingur. Rauðkrítarmynd eftir Sæmund Magnússon Hólm. Þjóðminjasafnið.
Mynd/Gísli Sigurðsson.
og um leið gefið honum kost á lengra háskólanámi.
Sveinn telur að þetta hafi orðið til þess að honum
tókst ekki að ljúka embættisprófi í læknisfræði og
þar af leiðandi rót fátæktar hans síðar meir. (Sbr.
Sveinn Pálsson 1949:123.) Þó er ef til vill ekki út í
hött að álykta sem svo að náttúrufræðin eigi hér
einnig nokkra sök á máli og hafi tafið hið eiginlega
læknanám Sveins. Sveinn gerir sér vel grein fyrir
mistökum sínum í Höfn og er nokkuð viss um hvaða
hvatir lágu að baki ráðleggingum Magnúsar. Svo
segir í sjálfsævisögu Sveins, en hann hefur sjálfan
sig í þriðju persónu að gömlum og góðum sið.
Hans aðalfeil sýnist um þessar mundir hafa
verið: að taka of einfaldlega og trúgirnislega
því, sem næst var hendinni, án mæðandi íhugun-
ar þess ókomna og útfaiisins. En reynsluleysi,
ókunnugleiki, skortur óhrekkvísra og eidri leið-
sagnara, sem ekki stóðu þá fátækum til boða,
en hvötur hinna, er máske Vilja flesta minni sér,
ollu nú, þá svo á stendur, einatt misjöfnu. (Sveinn
Pálsson 1949:123.)
Það er sennilega nokkuð til í því að Magnús hafi
viljað vera Sveini fremri í flestum hlutum, a.m.k. á
veraldlega sviðinu, einfaldlega vegna þess að hann
ELDSUMBROTIN voru í augum síra Jóns
Steingrímssonar eitt stórkostlegt syndastraff
sem bitnaði mest á þeim sem áttu það skilið.
í ELDRITINU ER SVE
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 29. JÚNÍ 1996