Lesbók Morgunblaðsins - 29.06.1996, Blaðsíða 13

RANNSÓKNIR
A ÍSLANPI
UMSJÓN: SIGURÐUR H. RICHTER
BLÁA lónið er dæmi um hagkvæma nýtingu affallsvatns.
BORUN í Kröflu. Myndin sýnir hve lítið athafnasvæðið á yfirborði er (500-2500 m2).
UMHVERFISÁHRIF
JARÐHITANÝTINGAR
VATNSORKA og jarðhiti eru
meðal helstu auðlinda íslend-
inga. Mun meiri aðgæslu
þarf við virkjun háhita
(>150° C) en lághita. Tölu-
vert tillit hefur verið tekið til
umhverfissjónarmiða við
virkjun háhita hérlendis en
með tilkomu laga um mat á umhverfisáhrifum
verður það væntanlega gert á mun markviss-
ari hátt. Orkustofnun hefur haft frumkvæði
að því að skilgreina og rannsaka umhverfís-
áhrif jarðhitanýtingar og hefur, ásamt Lands-
virkjun, Hitaveitu Reykjavíkur og Hitaveitu
Suðurnesja, unnið á undanförnum árum að
verkefni um umhverfísmál jarðhitatil að skapa
grundvöll fyrir umhverfísmat sem nú er skylt
að gera fyrir allar stærri virkjanir. Hið fyrsta
sinnar tegundar hefur nýlega verið unnið um
Námafjallsvirkjun fyrir Landsvirkjun. Helstu
hugsanleg umhverfísáhrif jarðhitavirkjunar
eru; útlits- og eðlisbreytingar, aukinn hávaði,
varmaaukning og efnamengun. Að auki geta
félags- og efnahagsleg áhrif verið talsverð.
Útlitsbreytingar
Vökvanám veldur gjarnan minnkun eða
hvarfi yfírborðsummerkja eins og hvera og
lauga. Háhitavirkjun hefur oft aukið gufu-
streymi í för með sér. Slíkum breytingum
fylgir röskun á lífríki og oft fjárhagslegt tjón,
t.d. ef jarðhiti hverfur af vinsælum ferða-
mannastöðum. Þá geta mannvirki, svo sem
vegir og borholur, stungið í augu. Þó verður
virkjun jarðhita að teljast fremur hagstæð að
þessu leyti, því að athafnasvæði er tiltölulega
lítið (sjá mynd). Vinnslan fer að mestu leyti
fram neðanjarðar og nýting nálægt uppsprett-
unni. Við virkjun vatnsafls fara oft stór flæmi
undir vatn og námuuefni eru oftast flutt á
brott til vinnslu er þau hafa verið numin úr
jörðu en það skapar mikla umferð flutninga-
tækja. Við virkjun lághita til hitaveitna getur
þurft að leggja Iangar lagnir, sem geta verið
til óprýði. Borholur, sem ekki eru nýttar strax
að borun lokinni, er unnt að fela þannig að
mannvirkið særi ekki fegurðarskyn fólks.
Eólisbrcytingar
Auk yfirborðsbreytinga veldur vökvanám
landsigi og er slíkt vel þekkt hér á landi, t.d.
í Svartsengi. Truflun getur orðið á nálægum
grunnvatnskerfum fari námið fram úr nátt-
úrulegu aðstreymi. Nái kalt grunnvatn að
streyma inn í jarðhitakerfí getur það valdið
kælingu á kerfínu og gert vatn þess tær-
andi. Til þess að halda vökvanámi og efna-
mengun í lágmarki er affallsvatni oft dælt
niður í jarðhitakerfi. Sé það gert í virk mis-
EFTIR HALLDÓR ÁRMANNSSON
OG HREFNU KRISTMANNSDÓTTUR
LANDHÆÐARBREYTING á utanverðum
gengi getur það komið af stað jarðskjálftum.
Fylgst hefur verið með jarðskjálftum meðan
vatni var dælt í jarðhitakerfið í Svartsengi,
i samvinnu við Raunvísindastofnun Háskól-
ans. Niðurstaðan var sú að magn affallsvatns
væri það lítið, og lekt svæðisins það mikil,
að hvorki væri hætta á að niðurdælingin
hefði áhrif á vökvaþrýsting svæðisins né jarð-
skjálftavirkni. Vökvanám getur valdið mynd-
un gufupúða og hættu á gassprengingum
og eru til erlend dæmi um mannskæð slys
af þeim völdum. Unnið hefur verið að þróun
aðferða til að fylgjast með vexti og út-
breiðslu slíkra gufupúða.
Samanburður virkjaðra
og ðvirkjaðra svæða
Jarðhitakerfi eru óstöðug og þarf ekki
virkjun til þess að á þeim verði breytingar.
Því er samanburður virkjaðra og óvirkjaðra
svæða grundvallaratriði í umhVerfísrann-
sóknum. Fylgst hefur verið með hitabreyting-
um á nokkrum svæðum með mælingum á
Reykjanesskaga 1975-1995 (mm/ár).
Jardhiti er meinlítil
orkulind en þó ekki
skadlaus.
innrauðum geislum úr flugvél, í samvinnu
við Merkjafræðistofu Háskólans. Einnig er
jarðhiti á yfirborði kortlagður reglulega og
sýni til efnagreininga tekin úr gufuaugum.
Jarðhiti hefur færst til og efnasamsetning
breyst bæði á óvirkjuðum svæðum (t.d.
Þeistareykjum) og virkjuðum svæðum (t.d.
Kröflu) og virðast breytingar síst minni þar
sem ekki hefur verið virkjað.
Hávaói
Hávaði i 10 m fjarlægð frá óheftri, blás-
andi gufuborholu er sambærilegur við hávaða
frá þotu í flugtaki, 120-130 dB. Auk þess
eru lágtíðnihljóð tíð og hafa svæfandi áhrif.
Örðugra hefur reynst að deyfa hávaða frá
þurrgufuholum en vatns- og gufuholum..
Hávaði frá stöðvarhúsi og við borun er veru-
legur en deyfanlegur. Hávaðamælingum við
jarðhitavirkjanir hefur lítið verið sinnt hér á
landi en þær fáu mælingar sem gerðar hafa
verið, benda til þess að úrbóta geti verið þörf.
Varnti
Varmi er illa nýttur (10-15%) við vinnslu
raforku úr jarðgufu. Í affallsvatninu er af-
gangsvarmi en hann spillist síst ef vatninu
er dælt aftur niður. Varmaaukning getur
haft afdrifarík áhrif á lífríki í ám og vötnum
ef hitastig þeirra hækka. Afgangsvarma er
þó oft unnt að nýta, t.d. til fiskeldis og snjó-
bræðslu, og er slík fjölnýting varma bæði
hagkvæm og æskileg frá umhverfissjónar-
miði.
Efnamengun
í jarðhitagufu eru nokkrar lofttegundir
(aðallega koltvíoxíð, brennisteinsvetni, met-
an, köfnunarefni og argon).
Koltvioxíði hefur verið verulegur gaumur
gefínn vegna meints þáttar í gróðurhúsaáhrif-
um. Af heildarkoltvíoxíðstreymi til andrúms-
lofts á íslandi eru um 2% frá jarðhitavirkjun-
um. Nýting jarðhita til iðnaðar er verulega
til bóta fram yfir brennslu hvað varðar gasút-
blástur. T.d. hefur verið metið að minnkun á
koltvíoxíðútblæstri til andrúmslofts yrði meira
en 100.000 tonn á ári ef unnt væri að nýta
jarðhita til fiskmjölsframleiðslu í stað olíu.
Er það hugsanleg leið fyrir íslendinga til að
standa við skuldbindingar sínar á alþjóðlegum
vettvangi um koltvíoxíðútblástur.
Mikið hefur verið fjallað um útblástur
brennisteinsvetnis til andrúmslofts vegna
hugsanlegra eituráhrifa og þar sem nokkur
ástæða er til að ætla að það geti oxast í
brennisteinstvíoxíð, sem getur valdið sýringu
jarðvegs („súru regni“ í daglegu tali) og tal-
ið er mun skæðari mengunarvaldur. Niður-
stöður mælinga á brennisteinsgösum á jarð-
hitasvæðum og í grennd við þau, f samvinnu
við Veðurstofuna, benda til þess að brenni-
steinsvetni skolist fljótt til jarðar með úrkomu
en geti að nokkru marki oxast í brenni-
steinstvíoxíð í þurru veðri. Brennisteinstvíox-
íð í lofti virðist að mestu eiga uppruna í verk-
smiðju- og bifreiðaútblæstri.
Styrkur uppleystra efna er alla jafna
meiri í jarðhitavatni en köldu grunnvatni
og í því geta leynst mengandi snefilefni
(t.d. arsen, kvikasilfur og blý). Besta leiðin
til að losna við mengun frá affallsvatni er
niðurdæling.
Vatnsúði, sem berst út í loftið með gufu,
getur valdið útfellingum á jurtir og mann-
virki, dreifingu óæskilegra efna til gróðurs
og tæringu á mannvirkjum. Sett hafa verið
upp prófunartæki á virkjuðum háhitasvæðum
á Islandi til að kanna áhrif úða og hefur
komið í ljós að hann getur valdið umtals-
verðri tæringu.
Höfundar eru jarðefnafræðingar á
Orkustofnun. Rannsóknarráð Islands stendur
að birtingu þessa greinaflokks
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 29. JÚNÍ 1996 1 3