Lesbók Morgunblaðsins - 01.02.1997, Blaðsíða 7

BRAUTRYÐJANDI
í TOKKARÍSKUM
FRÆÐUM
Jörundur Hilmarsson var eini íslenski málfræóingur-
inn sem hafði sérhæft sig í tokkarísku en það tungu-
mál er ein af megingreinum indóevrópsku málaætt-
arinnar. Árið 1986 hóf hann útgáfu tímarits um
tokkarísk fræði hér á landi sem var hið eina sinnar
tegundar og er enn þótt það sé nú ekki lengur
gefið út hérlendis. Að mati Guðrúnar Þórhallsdótt-
ur, málfræðilektors við Háskóla Islands, vann Jör-
undur afar mikilvægt brautryðjendastarf með út-
gáfu þessa tímarits. ÞRÖSTUR hELGASON ræddi
við Guðrúnu um störf Jörundar og nýútkomna tokkar-
íska orðsifjabók sem hann hafði lokið að hluta er
hann lést fyrir aldur fram árið 1992.
indóevrópsk
mál
noröurgermönsk
mál
austurgermönsk -
mál
vesturgermönsk
mál
- íslenska
, færeyska
- norska
-danska
' sænska
- gotneska
enska
þýska
hollenska
o.fl.
Iatína(— franska, spænska,
ítalska, portúgalska o.fl.)
oskfska
úmbrfska
hettitíska o.fl.
satem
mál
slavnesk
mál
baltnesk
mál
albanska
armenska
indó-írönsk.
mái
rússneska
pólska
tókkneska
búlgarska
serbó-króatfska
litháfska
lettneska
- fornprússneska
- fornindverska
fornpersneska
MYNDIN sýnir skyldleika indóevrópskra mála eftir skiptingu í kentum- og satem-mál.
Eins og sjá má eru bæði tokkaríska og fslenska kentum-mál en þau eru ekki mjög
skyld. Engu að síður eiga þau ýmislegt sameiginlegt; Jörundur Hilmarsson fann til
dæmis samsvörun við orðið sunna í tokkarísku.
JÖRUNDUR Hilmarsson var dósent
við Háskóla íslands í málvísindum
er hann lést árið 1992. Hann nam
málvísindi við háskólann í Ósló en
árið 1977 hélt hann til ársdvalar
í Litháen þar sem hann nam tungu
heimamanna. Var hann aðeins
annar Vesturlandabúa til að
stunda nám í landinu eftir að það var innlimað
í Sovétríkin árið 1940. Þegar Litháen varð
frjálst og fullvalda ríki á ný árið 1991 varð
Jörundur ræðismaður þess hér á landi enda
þekktu ekki aðrir íslendingar betur til í Lithá-
en eða litháískrar tungu sem tilheyrir balt-
nesku málagreininni. Arin 1979 til 1981 var
hann styrkþegi Humboldt-stofnunarinnar
þýsku. Hann hélt til Kiel þar sem hann nam
tokkarísku en um hana ritaði hann doktorsrit-
gerð sem hann varði við háskólann í Leiden
í Hollandi árið 1986. Kennari hans í Kiel var
einn helsti fræðimaður heims um tokkarísk
fræði, Werner Winter.
Árið 1987 hóf Jörundur svo að gefa út tíma-
rit um tokkarísk fræði sem var það eina sinnar
tegundar í heiminum. Tímaritið, sem nefnist
Tocharian and Indo-European Studies, hafði
í fyrstu aðsetur á heimili Jörundar en hann
var einnig kostnaðarmaður þess. Tímaritið
vakti þegar mikla athygli hérlendis og erlend-
is og áttu flestir fremstu fræðimenn heims í
tokkarísku greinar í því. Frá því að Jörundur
féll frá hefur Málvísindastofnun Háskóla ís-
lands staðið að útgáfu sjötta heftisins og þeirra
sérrita tímaritsins sem Jörundur var að vinna
að er hann lést. Nýjasta sérritið kom nýlega
út hjá Málvísíndastofnun og heitir Materials
for a Tocharian Historical and Etymological
Dictionary en það er tokkarísk orðsifjabók,
eða drög að slíkri bók, eftir Jörund. Nú hefur
hins vegar verið ákveðið að útgáfu ritsins
verði haldið áfram erlendis og hafi aðsetur í
Danmörku.
En hvaó er tokkariska?
Um tokkarísku sagði Jörundur Hilmarsson
í viðtali við Þórhall Eyþórsson í Lesbók Morg-
unblaðsins árið 1987:
„Tokkaríska er ein af ellefu eða tólf megin-
greinum indóevrópsku málaættarinnar sem
germönsk mál, þ.ám. íslenska, teljast til. í
rauninni er heitið tokkaríska haft um tvö ná-
skyld tungumál, austur- og vestur-tokkarísku,
og eru bæði útdauð. Þessi mál voru töluð í
Mið-Asíu þar sem nú er Túrkistan-hluti Singk-
iang-héraðs, þ.e.a.s. á norðurhluta silkileiðar-
innar frá Kína til Pamír. Við fornleifaupp-
gröft, sem stundaður var á þessum slóðum
um og eftir síðustu aldamót, fundust handrit
sem voru skráð á áður óþekktu tungumáli,
en við það hefur síðan loðað heitið tokkaríska
- enda þótt sú nafngift sé e.t.v. á misskiln-
ingi byggð.
Tokkarísk handrit eru frá 6.-8. öld e.Kr.
og er efnið einkum „þýðingar helgar" á búdd-
ískum sanskrít-textum en auk þess er um að
ræða ýmis skjöl úr klaustrum búddamunka,
reikninga og verslunarbréf. Fagurbókmenntir
eru sáralitlar til á tokkarísku, en þó má þess
geta að varðveist hefur brot úr gullfallegu og
einkar mannlegu ástarkvæði.“
Að sögn Guðrúnar Þórhallsdóttur, sem rit-
stýrði ásamt Alexander Lubotsky fyrmefndri
tokkarískri orðsifjabók, hefur þónokkur hópur
samanburðarmálfræðinga sérhæft sig í tokk-
arísku í heiminum. „Ástæðan er sú að margt
í tókkarískri málfræði hefur ekki enn verið
útskýrt; það er auðvelt að finna sér lítt könn-
uð viðfangsefni í tokkarísku og möguleikamir
á að rannsóknirnar varpi nýju ljósi á málsög-
una eru töluverðir. Tokkarískan fannst seint
og er enn þá nánast óplægður akur.“
Eins og sjá má á skýringarmynd hér á síð-
unni er tokkaríska ekki náskyld íslensku eða
öðrum germönskum málum, eigi að síður get-
ur verið áhugavert að bera þessi mál saman.
„Bæði tungumálin eru á jaðri indóevrópska
málsvæðisins,“ segir Guðrún, „og jaðarsvæði
geyma oft fornleg fyrirbæri. Málbreytingar
sem eiga sér stað ná ekki alltaf út til jaðar-
svæða. Vegna þessa geta tungumál og mál-
lýskur í útjaðrinum geymt forn og einangruð
fyrirbæri."
Um áhuga sinn á tokkarísku sagði Jörund-
ur í áðurnefndu viðtali: „Eg varð fljótlega
hugfanginn af þessu tungumáli, ekki síst
vegna þess hversu margt var þar enn órann-
sakað. Miðað við flestar aðrar indóevrópskar
tungur - t.d. grísku, latínu eða sanskrít, sem
hafa verið rannsakaðar ofan í kjölinn - er
tokkaríska eins og óskrifað blað. Þegar hún
kom í leitirnar upp úr eyðimerkursöndum
Mið-Asíu voru hugmyndir manna um indóevr-
ópska grunnmálið þegar orðnar nokkuð fast-
mótaðar og uppgötvun þessa nýja tungumáls
breytti engu um þær í fyrstu. Bar þar helst
til að textarnir voru mjög í brotum, mest snepl-
ar með fáeinum leturtáknum. En þó að einnig
hafi fundist fjölmörg heillegri blöð þá voru
þau oft bæði snjáð og máð og oftar en ekki
sviðin á alla kanta. Textaútgáfur hafa því
verið óvenju vandasamar og því fer fjarri að
allir textar hafi enn verið gefnir út. Málfræð-
inga hefur því lengstum skort þau gögn sem
nauðsynleg eru til að stunda rannsóknir á
tokkarísku. Ofan á þessi vandkvæði bættist
svo að hljóðsaga þessa málaflokks er svo
„ógagnsæ" að þar virtust engin lögmál gilda.
Tokkarísku var þess vegna harla lítið sinnt
og það var ekki fyrr en um miðjan síðasta
áratug að verulegur skriður komst á rannsókn-
ir á sögulegri málfræði hennar."
Guðrún segir að það sé ekki síst forvitni-
legt að spyija sig þeirrar spurningar hvort sú
JÖRUNDUR Hilmarsson
mynd sem við gerum okkur af málsögu hinna
indóevrópsku mála nú væri ekki allt önnur
ef við hefðum fundið tokkarískuna, hettitísku
og fleiri mál sem voru seint tekin til rannsókn-
ar á undan þeim málum sem við byggjum
þekkingu okkar á.
Merkilegt
brautryójendastarf
Guðrún segir að með útgáfu á tímariti um
tokkarísk fræði hafi Jörundur unnið mjög
mikilvægt og merkilegt brautryðjendastarf.
„Hann rak sig á að það var ekki til neitt tíma-
rit um þessi fræði. Fræðimenn í tokkarísku
gátu komið hugðarefnum sínum á framfæri í
tímaritum sem fjölluðu almennt um málvísindi
en Jörundi þótti vanta sérstakan vettvang
fýrir þessi fræði. Eftir að hann lauk doktorsrit-
gerð 1986 stofnaði hann þetta tímarit af eig-
in rammleik sem er enn þá það eina sinnar
tegundar.
Tímaritið féll í mjög góðan jarðveg og varð
þegar aðalvettvangur skrifa um tokkarísku. I
ritnefnd voru fremstu fræðimenn á þessu sviði.
Sex hefti eru komin út af tímaritinu sjálfu
og það sjöunda mun koma út á þessu ári.
Orðsifjabókin er fimmta sérritið sem komið
hefur út. Með henni kveður Málvísindastofnun
þessa útgáfu en mjög var gengið á eftir okk-
ur um að halda útgáfunni áfram hér á landi.
Það varð hins vegar úr að danskur háskóla-
kennari að nafni Jens Elmegárd Rasmussen
myndi taka við ritstjórn tímaritsins ásamt
tveimur Þjóðverjum, Frakka og Belga. Tíma-
ritið hefur því verið flutt út.
Það er óhætt að segja að þetta framtak
Jörundar hafi átt þátt í því að koma Íslandi
á kortið í heimi samanburðarmálfræðinnar um
leið og hann sýndi mönnum fram á að það
væri grundvöllur fyrir útgáfu tímarits af þessu
tagi.“
Jörundur var ekki aðeins útgefandi tímarits-
ins. Hann var mjög afkastamikill í tokkar-
ískurannsóknum og birti eigin verk í ritröð-
inni. Hann hóf að rita orðsifjabókina síðasta
árið sem hann lifði. „Hann tók einn bókstaf
fyrir í einu,“ segir Guðrún. „Hann byijaði á
K-inu en það er mjög algengur stafur í tokk-
arísku. Hann lauk K-inu og var kominn nokk-
uð á leið með sérhljóðakaflann en aðeins brot
af afganginum af stafrófinu hefur verið unn-
ið. Þrátt fyrir þessar takmarkanir er mikill
fengur að þessari bók því það vantar handbæk-
ur af þessu tagi um tokkarísku. í bókinni er
ávallt vísað til nýjustu rannsókna og Jörundur
kemur eigin hugmyndum og skoðunum á
framfæri.“
Útgáfu- og fræðistörf Jörundar Hilmarsson-
ar eru dæmi um útflutning á hugviti sem
mjög hefur verið rætt um að þurfi að auka á
undanförnum árum. „Það er ljóst," segir Guð-
rún, „að störf Jörundar hafa borið ríkulegan
ávöxt en nafn hans og íslands eiga eftir að
lifa í tokkarískum fræðum um ókomna tíð.“
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 1. FEBRÚAR 1997 7