Lesbók Morgunblaðsins - 01.02.1997, Blaðsíða 8

KONUNGUR
HÖGGVINN
MEÐ KÓRÓNU
Á HÖFÐI
ENSKA BYLTINGIN 1648
EFTIR RAGNAR GARÐARSSON
Þaó er einstætt í sögunni að Englendingar
ákærðu þjóðhöfðingja sinn og hann var háls-
höggvinn 1649 með kórónuna á höfðinu. Kon-
ungsveldið var síðan endurreist 1 1 árum síðar.
PÓLITÍSKAR breytingar verða á
ýmsa vegu. Oft getur verið erfítt
að koma breytingum til leiðar
og því ekki síður snúið fyrir
fræðimenn að greina hvenær
og hvemig pólitískar breytingar
verða til. Byltingar eru ein teg-
und pólitískra breytinga og er
þá ekki eingöngu um að ræða stjórnarfars-
breytingar, heldur er þjóðfélagsgerðinni allri
umturnað. Stéttaskipting raskast, nýjar grund-
vallarhugmyndir um mannlífíð og þjóðfélagið
festa rætur og ný siðalögmál verða tii. Slíkar
róttækar breytingar áttu sér stað í hinum fjóru
stóru byltingum nútímasögunnar: Enska bylt-
ingin 1648, Bandaríska byltingin 1782,
Franska byltingin 1789 og Rússneska byltingin
1917. Þessar byltingar voru allsheijarbyiting-
ar, ekki eingöngu heima fyrir, heldur breyttu
þær stjórnmála- og mannlífi yfírhöfuð um víða
veröld. Enska byltingin var fyrsta bylting þess-
arar tegundar. Hér verða jafnvel færð rök fyr-
ir því að í henni sjáum við frækorn bandarísku
og frönsku byltinganna. Til þess að öðlast betri
skilning á nútímaþjóðfélagi er Enska byltingin
einn lykilatburða í nútímasögunni sem skoða
þarf betur.
Ekki eru Bretar þekktir fyrir byltingarhug
eða uppreisnargirni. Gamlar hefðir og fornar
venjur hafa um aldur og ævi verið í hávegum
hafðar. Lengst af hefur Bretum þótt lítil ástæða
til að hrófla við arfleifð sinni sem staðist hefur
tímans tönn. Þessi sáttargjörð við umgjörð þjóð-
félagsins hefur verið nefnd meðal ástæðna fyr-
ir stöðug- leika breska stjómkerfisins og sem
sterkur bakhjarl lýðræðislegra stofnanna
þeirra.
Þessi meginregla í þjóðfélagsvitund Breta
hefur þó sína undantekningu. Sú undan- tekn-
ing átti sér stað á 17. öld þar sem óvenju
umróta- og byltingarkennt var á tímabilinu
1642-1688. Hámark umrótsins var án efa
borgarastyijöldin sem geisaði 1642-1648, en
lýðveldisstofnunin og lýðveldistímabilið 1648-
1660 hefur skilið eftir sig djúp og afdrifarík
ummerki í þjóðfélagsþróun Breta og annarra
þjóða.
Atburóarásin
Það sem gerðist var í stuttu máli eftirfar-
andi: 1640 neyddist Karl I. konungur til að
kalla þingið saman. Hann hafði lent í fjárhagsk-
röggum vegna stríðsreksturs í Skot- landi (þar
sem hann vildi neyða Skota til þess að taka
upp siði ensku biskupakirkjunnar). En þingið
hafði í gegnum árin orðið mjög fjandsamlegt
í garð konungs. I staðinn íyrir að samþykkja
auknar fjárkröfur konungsins gerðist þingið
1641 svo óheyrilega djarft að samþykkja og
prenta langan lista yfir misgjörðir og afbrot í
stjómarráði Karls I. áratuginn þar á undan,
en samkvæmt honum átti að sækja hann til
saka. Ennfremur krafðist þingið þess að ráð-
herrar konungs yrðu að fá blessun þingsins til
þess að gegna embættum sínum. Við þetta gat
Karl I. ekki unað og gerði tilraun til þess að
handtaka leiðtoga þingsins í illa skipulögðu
valdaráni með aðstoð hluta hersins sem var
honum hliðhollur. Leiðtogar þingsins komust
undan og eftir nokkurra mánaða áróðursstríð
hófst borgarastyijöld í ágúst 1642. Neðri deild-
in barðist með eigin herafla gegn her Karls I.
Herafli Karls I. var skipaður leiguliðum og
riddurum úr aðalsstéttinni. Leiguliðarnir börð-
ust fyrst og fremst með það fyrir augum að
græða sem mest á ránum án þess að huga að
hernaðarlegum möguleikum og áhættu. Ridd-
aralið aðalsins var búið að gleyma bardagalist-
inni og skipaði stjórn hersins samkvæmt tignar-
heitum og virðingarstöðu frekar en hæfni og
þekkingu. Þessu var öfugt farið hjá herafla
þingsins. Þar var hvorki stuðst við leiguliða
né miðaði stjórn hersins við tignarheiti eða
félagslega stöðu, heldur hæfni og aga. Herafli
þingsins var fyrsti herinn til þess að kasta
fyrir róða forneskjulegum vinnubrögðum mið-
aldaherreksturs. Þetta var fyrsti nútímafasta-
herinn í sögunni með reglulegum launagreiðsl-
um handa hermönnunum, m.a. til þess að
sporna við ránsferðum og óöryggi meðal her-
manna. Það er því ekki að furða að Karl I.
hafi séð sig knúinn til þess að flýja London
og leita skjóls, m.a. í Skotlandi, eftir þráláta
ósigra fyrir herafla þingsins.
Persónwrnar og hugmyndastefnurnar
Trúarbrögð voru oft samofin valdafíkninni,
en í Ensku byltingunni er áberandi hversu
valdaviljinn í rauninni var frekar álitinn ill
nauðsyn en markmið baráttunnar. Það sem
knúði byltingarmenn áfram var fyrst og fremst
hugmyndafræði þeirra, þ.e. hreintrúarstefnan.
Köllun þeirra var að reisa ríki Guðs á jörðu
og eftir að ljóst var að sitjandi ráðamenn voru
ekki færir um það eða vildu ekki sjá til þess
urðu hreintrúarmenn að taka málin í sínar
hendur.
Það er fyrst og fremst tvennt sem huga
þarf að þegar skýra á Ensku byltinguna og
lýðveldistímann 1648-1660. Annars vegar eru
það persónumar Oliver Cromwell og Karl Stu-
art I. og hins vegar hugmyndastefnurnar tvær,
hreintrúarstefnan og biskupakirkjan. Þegar
þessi aðgreining er gerð verður samt sem áður
að taka það fram að Cromwell var það sem
hann varð í krafti hreintrúarstefnunnar og
Karl I. var fjötraður í forneskju konungsveldis-
ins og hefðarhyggju hinnar illa siðbættu ensku
biskupakirkju.
Cromwell var því birtingarmynd hreintrú-
arstefnunnar og Karl I. birtingarmynd gömlu
kirkjustofnunarinnar undir sterkum kaþólskum
áhrifum. Til viðbótar þessu var Cromwell gædd-
ur mikilli útsjónarsemi, var afburða herforingi
og hafði til að bera mikla herkænsku. Karl I.
þótti á hinn bóginn frekar óliðlegur og úr sam-
hengi við raunverulegan gang mála. Honum
tókst að klúðra samstöðu stuðningsmanna
sinna á þinginu og gerði þeim jafnvel ókleift
að standa með honum. Honum var um megn
að framkvæma valdarán með því einfaldlega
að handtaka leiðtoga þingsins (sem komust
undan) og hann var ósveigjanlegur til síðustu
stundar í samningatilraunum Olivers Cromw-
ells við að komast að samkomulagi um framtíð-
arskipan konungsveldisins. Það var því á endan-
um gripið til þess ráð að rétta yfír honum og
í fyrsta skipti í mannkynssögunni var þjóðhöfð-
ingi ákærður og dæmdur að loknum réttarhöld-
um fyrir að bregðast skyldum sínum gagnvart
FRÆGT málverk Anthonis van Dyck af Karli I frá um 1635. Kóngurinn hefur verið „hærð-
ur manna bezt“ og er hér sýndur afslappaður í áningarstað á útreiðum.
þegnum sínum. Einnig var hann dæmdur fyrir
stríðsglæpi og óþarfa blóðsúthellingar í seinni
hluta borgarastriðsins. Karl I. var því hálshögg-
vinn 30. janúar 1649, einu ári eftir valdatöku
þingsins 1648.
Sumir hafa dregið í efa lögmæti réttarhald-
anna og er stundum talað um þau sem sýndar-
réttarhöld. Það má kannski helst líkja þessum
réttarhöldum við Niirnbergréttarhöldin yfir
stríðsglæpamönnum eftir seinni heimsstyijöld-
ina. Hér var um að ræða pólitísk réttarhöld
þar sem dauðadómskvaðning var ekki eingöngu
reist á formlegum lögbrotum, heldur einnig
vegna brots hans á siðgæðis- og réttlætisvitund
samtímans. Til viðbótar þessu má benda á að
aftaka Karls I. var leið til þess að sporna gegn
tilraunum konungssinna til að koma honum
aftur til valda. Það þótti nauðsynlegt að skáka
stuðningsmönnum Karls Stuarts í eitt skipti
fyrir öll. En hér var ekki eingöngu um að
ræða valdabaráttu. Konungurinn var ekki bara
afhausaður. Hann var afhausaður með krúnuna
á höfðinu (hvemig svo sem böðlunum tókst að
láta hana tolla á hallandi höfðinu!). Með þessu
vildu lýðveldissinnar sýna fram á að ekki var
bara um að ræða konungsaftöku, heldur einnig
dauða og endalok konungsveldisins og öllu sem
því fylgdi.
Þjóófélaginu umlurnai
Þar sem ekki náðist samkomulag um nýja
skipan konungsveldis, þ.e. takmarkað konungs-
veldi í einhverri mynd, sáu byltingarmenn sig
tilneydda til þess að ganga alla leið og uppr-
æta konungsveldið algjörlega. Þann 17. mars
1653 var konungsveldið formlega lagt niður
og lýðveldi komið á í staðinn, þar sem þingið
skipaði æðsta vald landsins. Um leið lögðu
þeir niður lávarðadeildina (tveimur dögum síð-
ar) sem alla tíð vann gegn umbótum og þótti
ekki starfa í umboði fólksins. En það var geng-
ið lengra. Biskupakirkjan var leyst upp, eignir
hennar gerðar upptækar og seldar (eins og
konungsjarðirnar) og víðtæku trúfrelsi komið
á. Jafnvel kaþólikkar öðluðust meira svigrúm
til athafna undir valdasetu hreintrúarmanna
(helstu andstæðingar kaþólikka í trúarlegum
efnum í Bretlandi) en undir Karli I. og illa sið-
bættri kirkjuskipan hans. Þess í stað var leit-
ast við að koma á fríkirkjuskipan í anda siða-
skiptanna þar sem kirkjurnar voru sjálfstæðar
einingar, bæði kenningarlega og stjórnunar-
lega.
Við verðum að átta okkur á því að valda-
taka Olivers Cromwells var ein af mörgum
útfærslum þeirra margvíslegu andstöðuafla
sem unnu gegn Karli I. og öllu því sem hann
stóð fyrir. Cromwell var sá fulltrúi andstöðunn-
ar sem hafði bolmagn til þess að steypa Karli
I. af stóli og var fær um að setja á fót nýtt afl
og nýja leið í stjórnun landsins og um leið var
hann búinn að opna fyrir flóðgáttir nýrra
strauma og enn róttækari þjóðfélagshug-
mynda. Um leið og gömlu valdaklíkunni og
gömlu fastmótuðu stjórnarhefðunum var sópað
til hliðar og hin niðurneglda þjóðfélagsgerð
léns- skipulagsins opnuð fyrir frama lágstéttar-
manna (sérstaklega í hernum) jukust kröfurnar
um enn frekari umbætur í landinu. Á sama
tíma og byltingin og valdataka Olivers Cromw-
ells varð möguleg fyrir tilstuðlan lágstéttar-
manna, sem voru upptendraðir af trúarhita og
eldmóði fyrir málstaðinn, var nýju valdhöfunum
ljóst að þessir sömu lágstéttarmenn væru óviðr-
áðanlegt afl óbeislað og jafnvel beinlínis ógnun
við þær stofnanir þjóðfélagsins sem Cromwell
og samheijar hans ætluðu sér ekki að hrófla
við. Það þótti sérstaklega brýnt að veija eigur
eignamanna sem margir öreigar rendu til hýru
auga.
Hugmyndir og hugsjónir hinnar svokölluðu
„neðanjarðarhreyfingar" Cromwells voru ein-
staklega gróskumiklar og mikið lagt í kenning-
arlegar og heimspekilegar vangaveltur um alla
þætti þjóðfélagsins, sérstaklega þó hvemig hið
nýja stjórnarfar ætti að vera. Þessi áhugi endur-
speglast m.a. í gífurlegri aukningu smárita af
margvíslegum toga í kjölfar hruns ritskoðunar
yfirvalda. Á uppreisnarárunum 1640 til 1660
var prentað meira lesefni en á undangengnum
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 1. FEBRÚAR 1997