Lesbók Morgunblaðsins - 01.02.1997, Blaðsíða 12

Tréskuróarmynd eftir Gísla Sigurósson: Jón Arason ó aftökustaó.
SfÐASKIPTIN á íslandi hafa mjög goldið þjóðernislegra söguskýringa. Þó er Ijóst að
Jón Arason sem sumir töldu „síðasta íslendinginn", leit á ísland, líkt og aðrir samtíma-
menn hans, sem óaðskiljanlegan hluta Noregs.
MISSKILIN
ÖRLÖG
EFTIRÁRNA ARNARSON
Fáir atburóir íslandssögunnar hafa goldió jafn mikió
þjóóernislegra söguskýringa og sióaskiptin. Jón Sig-
urósson forseti sagði t.d. að Islendingar hefðu „skil-
ió fall Jóns biskups Arasonar og sona hans svo, sem
meó þeim hefóu fallió hinir seinustu íslendingar“.
érhver þjóð fær þá sögu sem
hún vill fá. Sagan mótast af
þeim viðhorfum og skoðunum
sem ríkjandi eru í þjóðfélaginu
á hveijum tíma. Söguskoðun
A 9p íslensku þjóðarinnar varð til
þegar þjóðemishyggjan, sem
átti upphaf sitt á 19. öldinni,
: mótaði lífsskoðun stjómmálamanna og al-
mennings. Sagan var tæki til þess að smíða
þjóðemisvitund, draga fram þá þætti sem þjóð-
in gat sameinast um, glæsilega sigra eða sam-
eiginlegar hörmungar og þjáningar. Með rétt-
um áherslum mátti skapa þá mynd af fortíð-
inni sem hentaði en þær staðreyndir sem ekki
gögnuðust málstaðnum voru látnar liggja í
þagnargildi. Forfeðrunum voru gerðar upp
skoðanir sem ekki urðu til í hugarheimi manns-
ins fyrr en mörgum öidum síðar. íslandssagan
var skrifuð sem saga kúgaðrar og ánauðugrar
þjóðar þar sem fyrir herraveldinu vakti ekkert
annað en að kreista sem mestan ágóða út úr
íbúunum. íslendingar voru þjóð í ánauð, sem
meinað var að eiga frumkvæði til framfara.
Engin tilraun var gerð til þess að greina hina
lokuðu íslensku samfélagsgerð, sem líkt og
önnur kyrrstöðuþjóðfélög, leit á það sem megin-
markmið að bægja frá breytingum. Hugmynda-
kerfi Jónsbókarþjóðfélagsins ýtti ekki undir
frumkvæði til nýsköpunar. íslendingar forðuð-
ust til dæmis að mestu að koma nálægt verslun-
arrekstri sjálfir enda voru hagnaðarhugtök
verslunar þeim framandi. Nýjar hugmyndir og
þrýstingur til breytinga urðu því að koma að
utan. Það var ekki fyrr en með upplýsingu 18.
aldarinnar sem hinir menningarlegu vamar-
múrar tóku að bresta að einhveiju marki og
þá fyrir frumkvæði þeirra íslendinga sem ánetj-
ast höfðu erlendum umbótahugmyndum við
nám í dönsku háskólum. Þetta varð samstíga
þjóðfélagsbreytingum í Evrópu. Með aukinni
« þekkingu almennings komu brestir í hin stétt-
skiptu þjóðfélög og fijáls verslun, tískustefna
19. aldarinnar, teygði anga sína til íslands.
Hugmyndabylting
Með húmanismanum á 15. og 16. öld tóku
menntamenn í Evrópu að fá áhuga á hugmynd-
um sem slíkum og leituðu skýringa á því hvem-
ig þær höfðu orðið til. Viðteknar túlkanir og
skoðanir voru dregnar í efa. Frumheimildir
voru rannsakaðar með þeim afleiðingum að
margt í hinni opinberu túlkun kaþólsku kirkj-
unnar á Biblíunni var dregið í efa. Með tilkomu
prentverks varð auðveldara að miðla hugmynd-
um og farið var að gefa út rit kirkjufeðranna
orðrétt. Afleiðingin varð sú að áhugi almenn-
ings á trúmálum fór vaxandi og Qölgun
menntamanna ýtti undir gagnrýna hugsun.
Samhliða því að hinar nýju hugmyndir náðu
fótfestu meðal almennings styrktust veraldleg
yfirvöld í sessi á kostnað hins kirkjulega valds.
Predikarar urðu áhrifamiklir og hugmyndir
þeirra tengdust oft kröfum um félagslegar
breytingar. Mótmælendaprestar gerðust tals-
menn lítilmagnans gegn misrétti og óréttlæti.
Hér var um að ræða uppreisn gegn hefðbundn-
um trúarskoðunum og þar með yfirvöldum.
Lúther lagði áherslu á aðskilnað trúar og ver-
aldarhyggju. Kirkjan átti ekki að sækjast eftir
veraldlegum völdum. Hér var um þjóðfélags-
lega uppreisn að ræða sem yfirvöld urðu annað-
hvort að beija niður með valdi eða láta undan
og taka upp nýja skipan mála.
Vegna hinna nánu tengsla Danmerkur við
Norður-Þýskaland, þar sem siðaskiptin skutu
þegar í upphafi sterkum rótum, urðu Danir
snemma fyrir sterkum áhrifum frá hinum nýju
trúarhugmyndum. Árið 1530, aðeins rúmum
' áratug eftir að upp hafði risið einn grámunkur
og prédikað nýja villu og vantrú eins og Ög-
mundur biskup Pálsson komst að orði um
Martin Lúther, voru flestir danskir bæir að
miklu eða öllu leyti lútherskir. Klaustur voru
rýmd og var það gert fyrst og fremst vegna
þrýstings frá almenningi. Það voru hin hug-
myndafræðilegu straumhvörf meðal almenn-
ings sem þrýstu á yfírvöld til aðgerða. Kirkja
og samfélag voru ekki lengur eitt og hið sama.
Þegar mótmælendatrú var lögleidd í Danmörku
t árið 1536 urðu þar í fyrsta skipti til algjörlega
5 veraldleg yfírvöld. Höfðingjar fengu klaustur-
' eignir að léni en í sumum tilfellum komust þær
j í hendur sveitarfélaga, sem í staðinn urðu að
taka að sér þá samfélagsþjónustu sem klaustr-
Iin höfðu veitt. Hlutverk veraldlegra yfirvalda
varð því mun víðtækara en áður. Þau urðu
nú að taka við samfélagslegum verkefnum
kirkjunnar, svo sem rekstri spítala, skóla og
fátækrahjálp.
Lióamót undir Neregskrúnu
Aðstæður á íslandi voru allt aðrar en í
f Danmörku og munaði þar mestu að hér var
ekkert þéttbýli sem erlendis hafði reynst mót-
■i tækilegasti jarðvegur mótmælendahugmynda.
;. Hinar nýju hugmyndir náðu því ekki að skjóta
.! hér rótum að neinu marki þrátt fyrir greið
il samskipti við þær þýsku verslunarborgir þar
mótmælendatrú hafði skotið sterkustu rótum.
| Frumheijar siðaskiptanna hér á landi, þeir
;» Gissur Einarsson og Oddur Gottskálksson, ‘
snerust til hins nýja siðar á námsárum sínum
í Þýskalandi. Almenningur á íslandi var ósnort-
inn af hugmyndum siðaskiptamanna. Siða-
skiptadeilumar á íslandi snertu því fyrst og
fremst yfirstéttina og snérust upp í hreina
valdapólitík.
Kaþólska kirkjan á Islandi hafði jafnt og
þétt styrkt veraldlega stöðu sína fram að siða-
skiptum. Þetta varð á kostnað hinnar verald-
legu eignarstéttar, sem í staðinn sóttist eftir
stuðningi konungsvaldsins til þess að tryggja
mótvægi gegn kirkjuvaldinu.
Konungsvald var aftur á móti afar veikt á
íslandi allt til siðaskipta og hefði ekki staðist
án þess að styðjast við það valdakerfi sem
fyrir var í landinu. Ef þetta valdakerfí brást
voru umboðsmenn konungs illa settir. Á þetta
reyndi ekki að neinu ráði fyrr við aðdraganda
siðaskiptanna. Þá varð konungur að grípa til
þess sjaldgæfa úrræðis að senda hingað herlið
til að fylgja eftir ákvörðunum sínum. Biskups-
valdið, sem á 13. öld hafði verið aðalstuðnings-
afl konungsvaldsins við skattgildingu landsins,
snerist nú gegn því. í staðinn styrktist banda-
lag veraldlegra hþfðingja og konungs.
Fáir atburðir fslandssögunnar hafa goldið
jafn mikið þjóðemislegra söguskýringa og siða-
skiptin. Jón Sigurðsson forseti sagði t.d. að
íslendingar hefðu „skilið fall Jóns biskups
Arasonar og sona hans svo, sem með þeim
hefði fallið hinir seinustu íslendingar". Eitt er
þó víst að þjóðemishyggja, í þeim skilningi sem
nútímamaðurinn leggur í hugtakið, átti hér
engan hlut að máli. Ljóst er að Jón Arason,
líkt og aðrir samtímamenn hans, Iitu á ísland
sem óaðskiljanlegan hluta Noregs eins og kem-
ur fram í samtímaheimildum: „riett Noregis
laug gange bade kongdomsins uegna og kirkj-
unnar", og annars staðar er talað um að menn
„strafist epter Noriges laugum". í skuldbind-
ingarbréfi Alþingis frá árinu 1551 segir: „Vorrt
fosturland Jsland hefer jafnliga oc af gamalli
tijd leigit og heyrt oc enn er nú eitt liggiande
lida mot vnder Noregis krunu“. Þegar Kristján
III varð konungur í Danmörku árið 1536 lagði
hann niður norska ríkisráðið og innlimaði þann-
ig í raun norska ríkið í hið danska. Þar sem
Kristján III hafði ekki verið tekinn til konungs
í Noregi á löglegan hátt beitti Jón Arason
fyrir sig þeirri röksemd að tengsl Danmerkur
og íslands væru rofin „saker þess að krunan
j Noregi hefer aunguan utualen kong yfer sig“.
Hin megin röksemd Jóns var sú að nýjum sið
í trúmálum yrði aðeins komið á með „romu-
ersku vallde". Það gat ekki þýtt annað en að
málið heyrði ekki undir ákvörðunarvald Dana-
konungs og þar með ekki undir Alþingi held-
ur. Röksemdir Jóns stönguðust því á. Hann
blandaði saman landsréttindum og trúmálum
án þess þó að viðurkenna lögsögu konungs-
valdsins í hinu síðamefnda. Það voru fyrst og
fremst tilvísanir Jóns til fornra sáttmála sem
höfðuðu svo sterkt til seinni tíma íslendinga
og urðu til þess að andstaða hans við siðaskipt-
in voru túlkuð sem einlæg ættjarðarást og
þjóðemishyggja, óverðskuldað. Báðir biskup-
amir Jón Arason og Ögmundur Pálsson töldu
sig fyrst og fremst skuldbundna hinni alþjóð-
legu kaþólsku kirkju. f Oddeyrardómi, sem
dæmdur var að Jóni Arasyni látnum, er hann
sakaður um að hafa reynt að koma landinu
undir „adra annarliga herra“. Vitað er að hann
stóð í sambandi við Karl V Þýskalandskeisara
og Ögmundur Pálsson, síðasti kaþólski biskup-
inn í Skálholti, gerði sér ferð suður til Þýska-
lands á fund keisarans til að kanna viðhorf
hans og stöðu kirkjunnar. í umburðarbréfi frá
1539 skýtur Ögmundur sér berum orðum undir
vald Þýskalandskeisara, höfuðandstæðings
Kristjáns HI. Þar segir m.a.: „... fyrirbiodum
aullum og sierhuerium j Schalholltz biskups-
dæmi ad hallda med fyrr sagdre uillu á moti
gudz laugum. svo leingi og þar til ad hingat j
landit kemur opit bref af pafaligu ualde og
keisaraligu maiestate". Báðir biskupamir voru
því reiðubúnir að þjóna nýjum herrum ef það
yrði til þess að tryggja stöðu kaþólsku kirkjunn-
ar. Hvað varðar „gömul ftíheit og löglegar sið-
venjur“ sem íslendingar vísuðu gjaman til þeg-
ar þeim þótti konungsvaldið gerast of ágengt,
þá er ekkert sem bendir til þess að konungur
hafí á þessum tíma haft nokkum áhuga á að
breyta samskiptum sínum við landsmenn að
öðru leyti en því að koma hér á nýrri kirkjuskip-
an. Eða eins og Jón Þorkelsson og Einar Ámórs-
son segja í bók sinni, Ríkisréttindum íslands:
„Þó ríki konungs magnaðist við siðaskiptin á
ýmsa lund, var það þó föst regla eptir sem
áður að eingar almennar fyrirskipanir konungs
höfðu lagagildi hér á landi, nema því aðeins,
að alþingi hefði lagt samþykki sitt á þær“.
Því hefur verið haldið fram að undirrót siða-
skiptanna hafi verið fégræðgi og ágimd kon-
ungsvaldsins, sem hafi stutt siðaskiptin í þeim
tilgangi einum að ná undir sig hinum gífurlegu
auðæfum kirkju og klaustra. Megininntak
mótmælendahugmyndanna var að kirkjan
ásældist ekki veraldlegan auð líkt og kemur
fram í þessum orðum Jóns Hjaltasonar, fyrsta
lútherska biskupsins á Hólum: „Vér lesum í
heilagri ritningu, að kirkjan hafi aldrei átt
fótmál í landeign eða meiri auðæfi en hver
kennimaður og byskupinn mega vel af hald-
ast, meira en 315 ár eftir postulanna tíð“.
Kristján IH Danakonungur, sá sem kom siða-
skiptunum formlega á í Danaveldi, var einlæg-
ur trúmaður og breytti samkvæmt því. Dansk-
ir fræðimenn draga ekki í efa að allt fram-
ferði hans í þessum efnum hafi verið af ein-
dreginni sannfæringu. Það lá beint við að þær
eignir, sem kirkjan kærði sig ekki lengur um
að eiga, gengju til ríkisins.
Upphaf nútimans
Áhrif siðaskiptanna voru jákvæð fyrir ís-
lenskt samfélag. Með yfirtöku margra bestu
útgerðaijarða landsins, sem áður höfðu verið
í eigxi klaustranna, var ríkisvaldið orðið stærsti
atvinnurekandi á landinu. íslenskir höfðingjar
fengu klausturumboð að léni og greiddu kon-
ungi ákveðið afgjald. Mismuninum héldu þeir
eftir og með dugnaði og útsjónarsemi gátu
þeir auðgast verulega á rekstrinum. Þetta
breytti eignahlutföllum og þar með valdahlut-
föllum í landinu. Auður fluttist þannig ekki
einungis frá kirkju til konungs, heldur einnig
frá kirkju til einstaklinga. Samtímamönnum
var fyllilega ljóst hversu mikilvægt væri að
klausturumboðin héldust í höndum innlendra
manna líkt og kemur fram í Alþingissamþykkt
frá árinu 1579: „... klaustranna haldarar væri
hér innlendir, svo eigi dragist öll afgipt og
ábati burt héðan af þessu landi,“. Seinni hluti
16. aldar var að ýmsu leyti blómatími verald-
legra höfðingja. Siðaskiptin breyttu valdahlut-
föllum í landinu þeim í vil og landið varð lipr-
ari stjómsýslueining. Umsvifameiri stjómsýsla
kallaði á hæfari embættismenn. Þessi þróun
varð samhliða því að veðurfar fór kólnandi og
þar með versnuðu lífskjör í landinu. Það er sú
staðreynd sem hefur mótað hugmyndir seinni
tíma manna um þetta tímabil. Það lá því vel
við að kenna Dönum um allt sem aflaga fór.
Höfundur er sagnfræóingur
1
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR I. FEBRÚAR 1997