Lesbók Morgunblaðsins - 15.03.1997, Síða 6

LANDSLAG
HUGANS
HANN BEIÐ mín á brautar-
palli í Suður-London,
sannur Breti, augljóslega
ákveðinn í því að firra mig
öllum vandræðum við að
komast leiðar minnar í
ókunnu hverfi borgarinn-
ar. Við gengum saman í
hægðum okkar að notalegri krá í nágrenni við
heimili hans, þangað sem hann venur komur
sínar. Þar var okkur heilsað með miklum virkt-
um og stúlkan við barinn leiddi okkur afsíðis
í lítið herbergi þar sem við gátum spjallað í
næði. Á meðan ég var að koma mér fyrir og
draga upp tækin fór Graham á barinn og keypti
handa okkur tvö glös af Guinness.
Ég virti hann fyrir mér á meðan við tókum
upp þráðinn við gamalt samtal um verkun
hákarls á íslandi. Graham er hávaxinn og
grannur maður, fremur skarpleitur. Hann er
ósköp hæglátur og yfirvegaður, talar lágum
rómi og fremur hægt svo hann nær athygli
manns á augabragði. Talið barst loks að Gra-
ham Swift sjálfum og hann segir mér að hann
sé Lundúnabúi og hafí búið þar mestalla ævi.
Hann leggur áherslu á að hann sé alinn upp
í suðurhluta borgarinnar þó það hafi eflaust
litla þýðingu á íslandi.
Ég þróaói meó sjólfum mér
viljann til aó skrifa
Eftir að við höfum í sameiningu skilgreint
Graham sem fremur dæmigerðan Englending
spyr ég um bakgrunn hans í listrænum skilningi.
„Ja, ég held að ég hafi gerst rithöfundur á
algjörlega sjálfstæðan máta, ég naut engra
tengsla í bókmenntaheiminum þegar ég var
ungur; það var enginn sem otaði mér út í það
að gerast rithöfundur. Einhverra hluta vegna
- og ég held að það hafi gerst þegar ég var
mjög lítill, þá þróaði ég með sjálfum mér vilj-
ann til að skrifa. Ég er þess fullviss að sú
ákvörðun átti upptök sín í lestri. Á sjötta ára-
tugnum þegar ég var að alast upp hafði sjón-
varp ekki enn haldið innreið sína. Á heimili
foreldra minna var lestur eina dægradvölin því
þar var ekkert sjónvarp. Allt í einu varð ég
hreinlega gagntekinn af þessari stórkostlegu
iðju; að skapa heilan heim milli spjalda bókar.
Ég byijaði á því að skrifa smásögur og þær
fyrstu komu ekki út fyrr en um miðjan átt-
unda áratuginn. Lengi vel var ég þess fullviss
að ég myndi aldrei skrifa skáldsögu, en svo
stóð ég sjálfan mig að því að skrifa bók sem
ég lauk 1976. Hún var þó ekki gefin út fyrr
en 1980 þegar ég var orðinn þrjátíu og eins
árs gamall, svo þessi undirbúningur tók sinn
tíma. Og allan þann tíma var ég augljóslega
mjög staðfastur og helgaði mig ritstörfunum.
í upphafi var ég töluvert einangraður við
skriftirnar þó svo sé ekki í dag. En ég held
að hið sama megi segja um marga aðra, -
þetta er alls ekki svo auðvelt til að byrja með.“
í allri mannlegri reynslu er
sameiginlegur sannleikskjarni
Graham tekur sér svolítið málhlé til að
dreypa á bjórnum sínum en heldur svo áfram
að rekja ritferil sinn.
„Mitt fyrsta verk sem vakti verulega at-
hygli var „Waterland" sem kom út 1983. Þeirri
bók var óskaplega vel tekið. Fyrir mig persónu-
lega skipti þó ekki síður máli að í kjölfar henn-
ar gat ég hætt að vinna við annað en skriftir.
Síðan 1984 hef ég Iifað af ritstörfum einum
saman sem er mér mjög mikils virði því það
eru ekki margir höfundar sem hafa tök á því.
„Waterland" var ekki einungis vinsæl í ensku-
mælandi löndum, heldur var hún þýdd á yfir
20 þjóðtungur. I kjölfarið hafa svo fleiri af
mínum bókum verið þýddar.
Það sem einnig gerðist með útkomu „Water-
land“ er að ég öðlaðist ákveðna tilfinningu, -
þessa frábæru tilfinningu fyrir lesendum hand-
an hafsins. Það er mjög mikilvægt fyrir rithöf-
und að sjá verk sitt ferðast; í þeim skilningi
að það nái til huga fólks í öðrum löndum. Eg
er Englendingur, ég er „innfæddur“ eins og
reyndar allir sem koma frá London. Samt hef
ég alltaf verið sannfærður um að maður nái
ekkert frekar til fólks á öðrum stöðum með
Graham Swift hlaut eftir-
sóttustu bókmenntaverð-
laun Bretlands, Booker
verólaunin. FRÍÐA BJÖRK
INGVARSDÓTTIR mælti
sér mót vió hann aóeins
örfóum dögum eftir aó
verólaunin voru veitt.
því að skrifa um aðra staði. Maður verður að
skrifa um sitt eigið umhverfi, reyna að finna
það sem í því býr. Ég hef óbilandi trú á því
að sama hvar við búum og úr hvaða stétt við
komum, þá séum við í grundvallaratriðum eins.
Innra með okkur, í allri mannlegri reynslu og
tilfinningum er einhver sameiginiegur sann-
Ieikskjarni og þá skiptir ekki máli hvar við
erum upprunnin."
I „Waterland" - sem fjallar um mjög af-
markaðan hluta Austur- Englands, fenjaland-
ið, - var ég að skrifa um ákveðið landslag og
sögu ákveðins svæðis. Jafnframt var ég þó að
skrifa um algilda hluti vegna þess að landslag-
ið í bókinni er ekki einungis ákveðið enskt
landslag, heldur líka landslag hugans. Allar
skáldsögur skapa ímyndaðan heim og hvort
heldur hann er staðsettur í Austur-Englandi
eða eins og í „Last Orders“ í London, þá er
maður einnig að fást við heim sem maður
hefur skapað. Það er einmitt þessi tilbúni heim-
ur sem getur skilað sér til annarra landa en
manns eigin. Hann vísar til ástands mannsand-
ans sem í grundvallaratriðum er alls staðar
hið sama.“
Sagan skapast meó minningunum
í skáldsögum sínum segir Graham sögu
einstaklinga að því er virðist í óijúfanlegu
samhengi við fortíðina. Ég spyr hvaða þýð-
ingu „sagan" í sagnfræðiiegum skilningi,
hafi fyrir hann.
„Jú, eitt af því sem „Waterland" hafði í för
með sér er að mér varð Ijóst að ég hef mik-
inn áhuga á sagnfræði. Það vill svo til að
aðatpersóna sögunnar er sögukennari, þannig
að í gegnum allan söguþráðinn tvinnast spurn-
ingar og þemu tengd sagnfræði. Hvað tilheyr-
ir mannkynsögunni? Hvernig er hægt að skil-
greina hana? Og ef það er hægt, hvað er þá
hægt að læra af henni? Hvernig er hægt að
kenna sagnfræði? Allt þetta bendir kannski
helst til þess að þetta sé bók um hugmynda-
fræði en það er aðeins að hluta til satt því
verkið er fyrst og fremst frásögn; saga - og
vonandi knýjandi saga. „Waterland" kom mér
í skilning um að rannsókn fortíðarinnar er
óaðskiljanlegur hluti af því að segja sögu.
Áhrif fortíðarinnar á nútíðina eru byggð inn
í frásögnina. Það er ekki hægt að segja sögu
fyrr en eitthvað hefur gerst og sú staðreynd
þýðir að frásögn er í sjálfu sér sagnfræðileg.
Ég held að skáldsögur séu einstakar hvað
þetta varðar því formið er svo stórkostlegt.
Ef litið er til formsins, hversu vítt það er og
hversu mikið skáldsögur geta spannað er ljóst
að í forminu felst undursamleg leið til að
kanna þau áhrif fortíðarinnar sem snerta
venjulegt fólk á persónulegan máta. Ég hef
mestan áhuga á því nánasta í lífi okkar allra,
en það nánasta í lífinu er óhjákvæmilega tengt
stærri hlutum. Það er ekki hægt að aðskilja
hinn stóra heim frá þeim smærri sem við
hrærumst venjulega í. Það er ekki hægt að
greina persónulegar sögur frá þessu „efni“
sem við nefnum sagnfræði. Við erum öll hluti
af sögunni."
„Þú átt við að þetta þróist allt samhliða,"
skýt ég inn í.
„Ekki bara samhliða," segir Graham, „held-
ur held ég að þetta tvinnist saman. Eftir því
sem við eldumst gerum við okkur betur grein
fyrir því hvernig sjálfur lífsvefurinn verður
sögulegur. Sagnfræði er ekki einungis til í
bókum, heldur er hún í raun hluti af lífinu,
sagan skapast með minningunum."
Nýtl sjónarhorn á tilveruna
Ég skýri Graham frá því að nokkrum dögum
áður hafi ég verið að ræða við rithöfundinn
Malcolm Bradbury, sem um langt skeið hefur
verið einn áhnfamesti maður í breska bók-
menntaheiminum. Bradbury sagði mér að þeg-
ar hann var að heíja feril sinn rétt eftir mið-
bik aldarinnar, hafi verið miki! kreppa í bresk-
um bókmenntum. Allar bækur sem höfðu eitt-
hvað nýtt fram að færa komu frá Ameríku,
þar bjó hin fijóa, skapandi hugsun, uppreisnin
gegn hefðinni, frelsið frá fortíðinni. Bradbury
hélt því fram að breskar bókmenntir (með
undantekningum þó) hefðu eiginlega ekki kom-
ist á fullan skrið aftur fyrr en með kynslóð
nýrra höfunda á borð við McEwan, Rushdie,
Ishiguro og fleiri. Ég spurði Graham hvort
hann teldi sig hafa risið upp úr vitsmunalegu
kreppuástandi.
„Jú, það var eitthvað sem átti sér stað á
níunda áratugnum í enskri skáldsagnagerð.
Að hluta til einfaldlega sú tilviljun að nýtt
hæfileikafólk kom fram á sjónarsviðið, en svo
má einnig vera að nýtt sjónarhorn á tilveruna
hafi skotið upp kollinum. í þessu sjónarhorni
fólst þörf - og nú er ég ekki bara að tala um
sjálfan mig - til að íhuga löng tímaskeið, til
að líta á fleiri en eina kynslóð í einu. Þetta
er nokkuð sem t.d. Ishiguro gerir, hann rann-
sakar sögu nútímans, sögu eftirstríðsáranna."
„Vera má að sigurvíma stríðslokanna hafi
verið farin að renna af fólki og að jafnframt
hafi skapast nægileg fjarlægð frá atburðum
stríðsins til að líta til baka,“ legg ég til.
„Það má vel vera,“ svarar Graham. „Kyn-
slóðin sem ég er að tala um, mín kynslóð, á
foreldra sem gengu í gegnum seinni heimstyij-
öldina, - það er að segja ef þau lifðu af. Við
uxum úr grasi rétt eftir stríðið; ég man eftir
skemmdum af völdum sprengjuárása í borg-
inni og skömmtun á mat, - ég minnist afleið-
inga stríðsins. Mér hefur alltaf virst sem seinni
heimstyijöldin hafi gerst rétt handan við öxlina
á mér. Hún er nær því að vera raunveruleiki
en söguleg staðreynd. Þannig skapast með
mér þessi tilfinning sem ég var að lýsa rétt
áðan, fyrir því hvernig stóru atburðir sögunnar
þrengja að persónulegu lífi fólks, oft á mjög
skaðlegan máta. Mér hefur aldrei fundist ég
þurfa að hörfa frá hinum stóru sögulegu at-
burðum í skrifum mínum. Kannski hafa aðrir
einstaklingar af minni kynslóð haft þessa sömu
„eftirstríðsára-tilhneigingu" til að taka heim-
inn alvarlega; - takast á við stóru hlutina, -
það sem raunverulega gerðist."
Lifsvefurinn er margslunginn
Þar sem samtal okkar hefur nú tekið þessa
stefnu spyr ég Graham hvort greina megi
ákveðna nauðhyggju eða forlagatrú í verkum
hans.
„Já, kannski. En þegar ég skrifa skáldsögu,
þá segi ég samt ekki við sjálfan mig: mig lang-
ar til að skrifa um ákveðið efni; þannig gerast
hlutirnir einfaldlega ekki. Ég skrifa samkvæmt
eðlisávísun og innsæi; á mjög tilfinningalegan
máta sem ég get oft ekki útskýrt. Ef maður
tekur fyrir eitthvert þema sem hljómar óskap-
lega heimspekilega eins og t.d. nauðhyggja,
þá veit ég ekki til þess að hafa meðvitað kann-
að slíkt ferli í verkum mínum. Samt er það
augljósiega til staðar. Ég held að það sé óvinn-
andi vegur að skrifa bók sem EKKI fjallar um
mannlega hegðun og hugboð. Um það hvort
við gerum hlutina af fijálsum vilja eða hvort
það er orsök á bak við allar afleiðingar. Hvort
við stöndum hjálparvana frammi fyrir forlög-
unum eða getum stjórnað þeim.
Þessar stóru spurningar eru þó málinu óvið-
komandi, mér finnst það ekki vera hlutverk
rithöfundar að veita svör við neinu. Hlutverk
hans getur verið að spyija margra spurninga
og í „Waterland" er margs spurt. En höfundur
á ekki að skera úr um hvort hlutirnir séu svona
frekar en hinsegin. Ég hef heilbrigða þörf til
að vera trúr þeirri staðreynd að fyrir flest
okkar er lífið mjög ruglingslegt ferli sem ekki
er hægt að útskýra, - ringulreiðin er hluti af
þeirri gleði sem felst í lífinu og raunar hluti
af sársaukanum líka. En þessi ringulreið og
þetta margslungna eðli lífsins er á hinn bóginn
nokkuð sem skáldsagan er nógu viðamikil til
að takast á við á heiðarlegan máta. Ég held
að þessi grundvallartilfinning fyrir marg-
slungnu eðli lífsvefsins, sem við verðum að
viðurkenna hvort fyrir öðru, sé mun mikilvæg-
ari en „merking“, „skilaboð" og „þemu“.“
Löngunin til aó segja sogu veróur til
þegar vegió er aó valdinu
Bækur Graham ijalla flestar um sterk til-
finningatengsl milli einstaklinga, enda virðist
hið persónulega vera honum mjög ofarlega í
huga. Tengsl þessi afhjúpast oft við einhvern
ákveðinn atburð eða tímamót. Ég spyr því
Graham um valdatengsl milli persóna í skáld-
sögum hans.
„Ég held að ég hafi alltaf haft áhuga á
ákveðinni tegund valdatengsla, eða þeim sem
ég kýs að kalla „handhafa valdsins". Sú per-
sóna er ekki endilega valdamikil í venjulegum
skilningi, heldur er henni ætlað að búa yfir
meiri þekkingu en öðrum. Sem dæmi um slíka
persónu má nefna kennara. Kennarinn í „Wat-
erland" er eins og allir kennarar handhafí
valds, en hann er að ganga í gegnum erfið-
leika þar sem valdi hans í starfi og kannski
ekki síður vitsmunalegu valdi er ógnað af
ýmsum ástæðum, bæði í skólastofunni og í
einkalífinu. Ég held að í skrifum mínum sé
ég oft að storka viðteknum og viðurkenndum
hugmyndum um valdatengsl, sérstaklega vits-
munalegum völdum.
„Waterland" og aðrar bækur sem ég hef
skrifað fjalla um margræðni þekkingar. Þekkj-
um við í raun og veru sannleikann um hlut-
ina? Er þekking alltaf blessun eða getur hún
jafnframt valdið eyðileggingu? í bók sem kom
út á eftir „Waterland" og heitir „Ever After“
er ég reyndar að fjalla um allar þessar stóru
spurningar; um þekkingu, trúarkenningar og
vísindi. Um miðja nítjándu öld þegar Darwin
setti fram kenningar sínar var stoðunum svipt
undan kenningum manna um þessa hluti.
Darwin olli ótrúlegum styr með því að bera
brigður á viðteknar hugmyndir um þekking-
una, valdakerfið og trúmálin. Þarna er ég að
fjalla um mjög víðfeðm mál, en ég reyni alltaf
að setja þau fram á persónulegan máta líka.
Ef ég má nálgast þetta efni frá dálítið öðru
sjónarhorni, þá held ég að sjálf löngunin til
að segja sögu verði oft til þegar vegið er að
valdinu. Flestir sögumenn mínir eru fyrstu
persónu karakterar, - ég skrifa í fyrstu per-
sónu. Venjulega kviknar löngun þeirra til að
segja söguna við einhverskonar erfiðleika, þeg-
ar vegið er að valdi þeirra yfir eigin tilfinning-
um, reynslu og lífi. Sjálf frásögnin kemur þeim
síðan að hluta til bjargar. Hún er eitthvað sem
þeir nota í tilraun til að raða saman brotum
lífs síns. Ég hef alltaf verið mjög áhugasamur
um þessar grundvallarspurningar; hvaða vald
höfum við? Hvaða stjórn höfum við á reynslu
okkar í raun? Oftast teljum við okkur trú um
að við höfum stjórn á hlutunum. Við gerum
að því skóna að við stjórnum lífi okkar. Jafn-
framt höfum við öll lent í einhveiju þar sem
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 15. MARZ 1997