Lesbók Morgunblaðsins - 31.05.1997, Qupperneq 4

„STELPUAUGASTEININN MINN
Á NÚ AÐ FERMA í VOR“
Jón Guðmundsson,
ritstjóri, og
Krabbefjölskyldan
EFTIR
EINAR LAXNESS
IMorgunblaðinu 24. desember sl. birtist
frétt þess efnis, að íslenzk kona í Dan-
mörku á tíræðisaldri, nánar tilgreint
92 ára, Helga Krabbe, búsett í Viborg
á Jótlandi hefði sent íslendingum
rausnarlega gjöf vegna Skeiðarár-
hlaupsins, nær 1/2 milljón íslenzkra
króna til að stuðla að því, að komið
yrði á vegasamgöngum að nýju. Hún hafði eft-
ir því sem unnt var reynt að fylgjast með frétt-
um af eldsumbrotunum í V atnajökli og fióðunum
á Skeiðarársandi, þar sem henni hafði blöskrað
tíðindin, ekki sízt þegar hún vissi, að þessar
hamfarir náttúrunnar voru ekki ýkja langt frá
Kirkjubæjarklaustri. Til þess staðar hafði hún
sérstakar taugar, því að þar fæddist amma
hennar, en ekki eru sögð frekar deili á henni.
Hér var svo nánar sagt frá því, að Helga Krabbe
væri dóttir Thorvald Krabbe, sem gegndi stöðu
landsverkfræðings á Islandi frá árinu 1906, en
síðan stöðu vita- og hafnarmáiastjóra 1917-
1937, búsettur í Reykjavík um rúmlega 30 ára
skeið, þar til hann fluttist af landi brott tii
Danmerkur vorið 1937.
Helga Krabbe varð stúdent frá Menntaskól-
anum í Reykjavík árið 1924, en fluttist til
Danmerkur árið 1933. Hún fékkst m.a. við
málakennslu, skjalaþýðingar, og starfaði í
sendiráði íslands í Höfn. Hún var tvígift, fyrst
Helge Gad, lektor í Ábenrá, en þau skildu, síð-
an Ole Widding, prófessor, sem um skeið var
sendikennari í dönsku við Háskóla íslands. Hún
kveðst hafa ræktað tengslin við ísland, eins
og mögulegt hefur verið, og þegar skólasystk-
ini, vinir og ættingjar hafa týnt tölunni, hafa
böm sambekkinga hennar haldið við hana sam-
bandi. Er þar nefndur sérstaklega sr. Ágúst
Sigurðsson á Prestbakka, en báðir foreldrar
hans voru stúdentssystkini_ Helgu, auk þess
sem sr. Ágúst var prestur íslendinga í Kaup-
mannahöfn um árabil. Mun Helga nú vera ein
eftirlifandi af þeim hópi, sem luku stúdents-
prófi frá Menntaskólanum í Reykjavík árið
1924.
Af þessu má ljóst vera, að tengsl Helgu
Krabbe við ísland eru sannarlega ofín sterkum
böndum. Hér kemur og miklu fleira til, sem
ekki var nefnt í hinni stuttu frétt, og skýrir
enn frekar af hvaða rótum ræktarsemi hennar
í garð íslands er sprottin. Þar kemur sem sagt
til ætt hennar og uppruni, sem mig langar til
að víkja sérstaklega að, ef verða kynni einhveij-
um til fróðleiksauka.
Faðir Helgu, Thorvald Krabbe, verkfræðing-
ur, var fæddur í Danmörku, og var móðir hans
Kristín, dóttir Jóns Guðmundssonar, ritstjóra
Þjóðólfs í Reykjavík, alþingismanns, náins sam-
heija Jóns Sigurðssonar, forseta, og konu hans
Hólmfriðar Þorvaldsdóttur, prests Böðvarssonar
í Holti (bæði vestra og syðra). Faðir Thorvalds
var dr. Harald Krabbe, danskur vísindamaður,
sem sendur var til íslands árið 1863 til að rann-
saka og vinna gegn sullaveiki, sem þá var mjög
útbreidd í landinu. Þau Kristín og dr. Krabbe
gengu í hjónaband árið 1871, og áttu heimili
sitt í Kaupmannahöfn alla tíð. Þar er sem sagt
komin til sögunnar sú amma Helgu Krabbe, sem
nefnd var í fyrrgreindri blaðafrétt.
2.
Sé horft aftur til áranna í kringum 1870
var Reykjavík lítið og heldur óhijálegt þorp,
en þó vísir til þess höfuðstaðar,_ sem hún átti
eftir að verða í fyllingu tímans. Á þessum tíma
voru íbúar um 2.000 talsins. Meðal kunnustu
borgara bæjarins voru þau hjónin í Aðalstræti
6, Jón Guðmundsson, ritstjóri, og Hólmfríður
Þorvaldsdóttir, sem þar höfðu lengstum verið
búsett í eigin húsi frá árinu 1847. Jón var
Reykvíkingur, fæddur árið 1807 í Melshúsum,
sonur fátækra hjóna, sem þar bjuggu um hríð,
þar til upp úr hjónabandinu slitnaði, en
drengurinn lenti meðal vandalausra, og átti
við vanheilsu að stríða, sem leiddi til þess, að
hann varð haltur. Honum tókst þó að ljúka
prófí úr Bessastaðaskóla árið 1832, varð skrif-
ÞRJÁR konur við gamla kirkjugarðinn í Reykjavík, á horni Aðalstrætis og Kirkjustrætis, um 1860. Fyrir miðju situr Hólmfríður Þor-
valdsdóttir, kona Jóns Guðmundssonar, til vinstri er Kristín, dóttir hennar, en til hægri Hólmfríður Björnsdóttir, bróður- og fóstur-
dóttir Hólmfríðar. Þetta er með elstu Ijósmyndum sem teknar voru á íslandi. (Þjóðminjasafn).
ir réttindum íslendinga og innlendri lands-
stjórn, þegar konungur boðaði afnám einveldis
áriðl848. Sama ár var Jón frumkvöðull al-
menns fundar á Þingvöllum, sem boðaði upp-
haf áður óþekktrar lýðhreyfíngar á íslandi til
baráttu fyrir landsréttindum í anda stefnu Jóns
forseta. Sú hreyfing naut um alllangt skeið
forystu Jóns Guðmundssonar, hann varð þar
formaður miðnefndar.
Á Þjóðfundinum sumarið 1851 var Jón Guð-
mundsson helzti forystumaður fundarmanna,
ásamt Jóni Sigurðssyni og sr. Hannesi Stephen-
sen á Ytra-Hólmi. Þegar danski stiftamtmaður-
inn, Trampe greifí, hafði slitið fundinum vegna
hinna róttæku tiliagna um innlenda landsstjóm,
sem hann vildi ekki sjá samþykktar, var Jón
Guðmundsson kosinn með Jóni Sigurðssyni til
að fara á konungsfund með boðskap þjóðfundar-
manna. Þá var hann sýslumaður Skaftfellinga
og fór utan í óleyfí stiftamtmanns, enda var
honum vikið úr embættinu, skv. úrskurði haust-
ið 1851, og bannað að veita slíkum „uppreisnar-
manni“ opinbert embætti. Þeim úrskurði varð
ekki haggað af stjómvöldum meðan hann lifði,
utan hvað hann var settur („indtil videre") til
málflutnings í Landsyfírréttinum árið 1858.
Hins vegar fór svo, að Þingvallafundarmenn
fólu Jóni að taka við blaðinu Þjóðólfí og gerast
þar ritstjóri frá haustinu 1852. Gaf hann út
blaðið næstu 22 árin, eða til 1874, er hann
seldi það sr. Matthíasi Jochumssyni.
Jón Guðmundsspn vann brautryðjendastarf í
blaðamennsku á íslandi og var í raun fyrsti
maður, sem um lengri tíma hafði framfæri sitt
af slíku sem aðalstarfi. Þjóðólfur var undir rit-
stjóm hans aðalmálgagn hinnar nýju þjóðfrelsis-
baráttu, gagnrýndi stjórnvöld landsins og er-
lenda sem innlenda embættismenn, auk þess
að vera almennt fréttablað. Sjálfur kallaði Jón
Guðmundsson Þjóðólf „blað lýðsins og þjóðemis-
flokksins - oppositionsblað". Sú nafngift lýsir
eðli blaðsins vel („þjóðblað - stjómarandstöðu-
blað“) og því hlutverki, sem Jón taldi sig kallað-
an til að sinna. Á 50 ára afmæli Þjóðólfs 5.
nóvember 1898 komst þáverandi ritstjóri, Hann-
es Þorsteinsson, síðar þjóðskjalavörður, svo að
orði um Jón Guðmundsson sem blaðamann:
„Þeim heiðri verður Jón aldrei sviptur, að
hann hafí fyrstur hafið íslenzka blaðamennsku
til vegs og virðingar, og sýnt, að hún væri
„vald“, sem menn ættu að óttast og virða, ef
rétt væri að farið.“
Síðasta árið, sem Jón lifði, 1874-75, var
hann kaupstjóri „Veltunnar" í Reykjavík, sem
þá var nýtt verzlunarfélag fyrir Reykjavík og
Seltjarnarnes. Hann lét alla tíð mjög að sér
kveða í bæjarlífí Reykjavíkur, fæðingarbæjar
síns, og var þar driffjöður á ýmsum sviðum.
Hann sat í bæjarstjóm 1856-68, og var formað-
ur frá 1859. Hann var frumkvöðull að leiksýn-
ingum fyrir almenning árið 1854. Heimili hans
og Hólmfríðar Þorvaldsdóttur í Aðalstræti 6
var rómað menningarheimili, þar sem unga
kynslóðin, skólapiitar, skáld og listamenn áttu
athvarf, og þangað lágu leiðir margra, sem
áttu samskipti við þessi ágætu hjón og börn
þeirra.
Eins og fyrr segir gerðist Jón Guðmundsson
helzti forystumaður þjóðfrelsisbaráttunnar inn-
anlands, og varð í raun að mörgu leyti tákn-
mynd hennar í augum manna, þar sem höfuð-
leiðtoginn, Jón Sigurðsson, var búsettur í Kaup-
mannahöfn. Jón Guðmundsson ritstýrði aðal-
málgagni baráttunnar, skipulagði Þingvalla-
fundi, barðist ötullega á Alþingi og var odd-
viti þess um skeið. Hann hlaut því að vera í
sífelldu návígi við yfirvöidin frá degi til dags
og átti þar undir högg að sækja sem „uppreisn-
armaður" í atvinnubanni stjórnvalda alla ævi.
Aðdáun hans á nafna sínum í Kaupmannahöfn
og ríkur skilningur á yfirburðum hans og ótví-
ræðu forystuhlutverki skín alls staðar í gegn
í ræðu og riti, en bréfaskriftir áttu þeir sín í
milli í 30 ár. Eigin stöðu gagnvart Jóni Sigurðs-
syni lýsti hann með þessum orðum í bréfí til
hans 6. apríl 1859;
„I okkar samvinnu hef eg verið skuggi þinn,
og tek mér til æru, ef sagan getur sett mig
svo hátt“.
Hitt ber og að nefna, að Jón Guðmundsson
var skapheitur maður ekki síður en nafni hans,
og fylgdi ekki í blindni, ef hann var ekki sann-
færður um málstaðinn. Þannig gátu leiðir
þeirra skilið, ef svo bar undir, og kom það
fram fyrst í fjárkláðamálinu 1859, þar sem Jón
Guðmundsson hélt því fram, að dygðu lækning-
ar ekki af ýmsum ástæðum, gæti verið nauð-
syn niðurskurðar, meðan Jón Sigurðsson hélt
fram lækningum sem eina hjálpræðinu. Einnig
í fjárhagsmálinu 1865, þar sem Jón Guðmunds-
son gat ekki fallist á það sjónarmið nafna síns,
að leggja svo mikla áherzlu á háar fjárkröfur
á hendur Dönum, að þess vegna væri tilboði
stjórnvalda alfarið hafnað. En um kjama máls-
JÓN Guðmundsson, ritstjóri Þjóðólfs og
alþingismaður Skaftfellinga. Hann var ná-
inn samherji Jóns forseta.
ari bæjar- og landfógeta í Reykjavík (eftirmað-
ur Jónasar skálds Hallgrímssonar).
Árið 1837 fluttist Jón austur að Kirkjubæjar-
klaustri og gerðist þar klausturhaldari eða
umboðsmaður jarða hins forna klausturs. Þá
var hann kvæntur Hólmfríði, dóttur sr. Þor-
valds sálmaskáids Böðvarssonar í Holti undir
Eyjafjöllum (en áður í Holti í Önundarfirði).
Þau bjuggu þar eystra í 10 ár. Þegar Alþingi
var endurreist árið 1845 varð Jón Guðmunds-
son þingmaður Skaftfellinga, frá 1858 til 1867
Vestur-Skaftfellinga. Hann var forseti Alþing-
is 1859-61 og oft varaforseti.
Á árunum 1847-52 var Jón Guðmundsson
ýmist aðstoðarmaður landfógeta, sýslumaður
í Skaftafellssýslu, eða við nám í lögfræði í
Kaupmannahöfn, þar sem hann iauk prófí vor-
ið 1851. Auk þess sat hann á stjómlagaþingi
Danmerkur veturinn 1848-49 sem einn af 5
fulltrúum íslands. Jón Guðmundsson gerðist
handgenginn Jóni Sigurðssyni, forseta, frá
samveru þeirra á Alþingi 1845, og varð einn
ötulasti stuðningsmaður hans í baráttunni fyr-
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 31. MAÍ 1997