Lesbók Morgunblaðsins - 08.11.1997, Síða 11

taka álmu við hús fjölskyldunnar í Bayreuth fyrir
Hitler sagdi í stefnu-
skrá sinni að sá sem
vildi tileinka se'r hina
sönnu pýsku pjóðern is-
stefnu, yrði að kynna
sérpjóðernis- og kyn-
páttakenningar
Wagners um yfirburði
hins artska kynstofns.
eigin stíl, nýjan stórbrotinn og uppmagnaðan.
Sjálfur kallaði hann þennan stfl „Gesamtkunst“
eða „Gesamtkunstwerk", sem væri hægt að út-
leggja sem samrunalist, þar sem allir þættir
verksins, flutningur ljóðs, hið talaða orð og hinn
sungni texti átti að sameinast í dramatískum
þunga sem tónlistin sjálf átti að upphefja í æðra
veldi „Musik Drama“. Tónlistin var ekki að-
greind með einstökum glansaríum eins og í hin-
um hefðbundna ítalska óperustfl, heldur
streymdi hún fram viðstöðulaust með leiðandi
stefi „Leitmotif ‘ eins og stórfljót ýmist straum-
föst eða með lygnum þunga sem hreif með sér
áheyrendur með goðsagnakenndum sefjandi
mætti. Með þessum hætti notaði Wagner tón-
listina tfl að ná valdi á áheyrendum, sefja vitund
þeirra til að meðtaka þann boðskap sem verkin
fluttu og verða þannig einn hluti í samruna
verksins, „Gesamtkunstwerk". Þegar Wagner
sagði íyrir um byggingu Bayreuth-óperuleik-
hússins lagði hann fyrir arkitektana að stað-
setja hljómsveitargryfjuna þannig að hljóm-
sveitin sæist ekki frá áhorfendasalnum. Enginn
einasti hljóðfæraleikari mátti sjást. Hið skeifu-
lagaða þak yfir hljómsveitargryfjunni átti að
beina tónlistinni inn á óperusviðið og þaðan út í
salinn þannig að athygli áhorfenda beindist öll
að sviðinu og því sem þar var að gerast og þeim
NIETZSCHE taldi blöndun kynþátta æskilega og hvorki var hann
þýzkur þjóðernissinni né gyðingahatari. Þrátt fyrir vinfengi og samgang
við Wagner, fylltist hann ógeði á öllum hégómaskapnum í kringum
Wagner og lagði á flótta frá Bayreuth.
RICHARD Wagner. í nýlegu viðtali og í bók sinni telur Gottfried Wagner
upphaf nasismans, og kenningar um kynþætti og útrýmingu gyðinga
liggja beint til langafa síns.
boðskap sem hin ósýnilega tónlist magnaði fram
með mystiskum sannfæringarkrafti.
Þó þolmæði og umburðarlyndi væri sannar-
lega ekki eitt af skapgerðareinkennum Ric-
hards Wagners þá sýndi hann óþrjótandi þolin-
mæði á æfmgum með flytjendum verka sinna til
að ná fram þeim listrænu tilþrifum, sem hann
taldi verkin útheimta til að halda áhrifamætti
sínum í opinberum flutningi. Eins og Gottfried
Wagner bendir á eru sárafáar persónur í verk-
um Wagners mannlegar, flestallar birtast í goð-
sagnakenndum óraunveruleika sem tónlistin
skapar og upphefur. Enginn vafí er á að sum
seinni tíma tónskáld hafa orðið fyrir áhrifum frá
tónlist Wagners, má þar nefna tónskáld eins og
Gustav Mahler og Richard Strauss.
Richard Wagner var frá upphafi einfari á tón-
listarferli sínum. Fram á miðjan aldur var hann
á sífelldum flótta, fyrst vegna þátttöku sinnar í
uppreisnartilraun í Saxlandi og síðan undan
lánadrottnum vegna skulda sem hann var sífellt
að stofna til og af þessum sökum sat hann
tvisvar í skuldafangelsi. Hann var eyðslusamur
og hégómlegur í lifnaðarháttum, þegar honum
áskotnuðust fjármunir, sem framan af ævi hans
komu oftast frá vinum og velunnurum, sem við-
urkenndu snilligáfu hans sem tónskálds og leit-
uðust við að koma verkum hans á framfæri.
Þekktastur af þeim er að sjálfsögðu Franz Lizt,
sem seinna varð tengdafaðir Wagners. Þegar
svo öll sund virtust lokuð birtist kraftaverkið og
bjargvætturinn í persónu Lúðvíks II, konungs
Bæjaralands, sem taldi sig fínna í tónlist og óp-
erum Wagners fullkomnun hinna draumkenndu
og rómantísku hugmynda sinna. Þrátt fyrir það
neyddist konungur eitt sinn til að vísa Wagner
úr landi vegna framkomu hans og heimtufrekju.
Engu að síður hélt Lúðvík áfram að styðja hann
fjárhagslega og lagði að lokum fram það fjár-
magn sem þurfti til byggingar Bayreuth-óperu-
leikhússins.
Richard Wagner skrifaði og samdi því miður
fleira en tónlist. Menn hafa löngum undrast
hvernig þessi maður, Richard Wagner sem
hafði yfir þeirri náðargáfu að ráða að geta skap-
að stórkostlega og sumpart ægifagra tónlist,
jafnframt því að ala með sér og setja fram svo
hatursfullar og ógnvekjandi kenningar, sem að
lokum áttu þátt í að leggja grunn að mestu
ragnarökum heimsögunnar. Hitler sagði í
stefnuskrá sinni að sá sem vildi tileinka sér hina
sönnu þýsku þjóðernisstefnu, yrði að kynna sér
þjóðernis- og kynþáttakenningar Wagners um
yfirburði hins aríska kynstofns og nauðsyn þess
að losa sig við óæðri kynþætti eins og gyðinga.
Sjálfur sagði Hitler frá því að þegar hann tólf
ára gamall sá óperu Wagners, Lohengrin í
heimaborg sinni, þá hafi það orðið sín fyrsta op-
inberun um yfirburði og köllun hinnar þýsku
þjóðar. Wagner lætur Lohengrin í óperunni
hvetja til krossferðar gegn hinum slavnesku
þjóðum („Drang nach Östen“), sem Hitler gerði
að veruleika. Wagner lætur Lohengrin segja í
óperunni „ekki spyrja“ heldur trúa og hlýða,
setning sem Hitler endurtók endalaust meðan
hann var að sefja hina þýsku þjóð til skilyrðis-
lausrar hlýðni. Fyrsta rit Wagners þar sem
hann opinberar hið skefjalausa gyðingahatur
sitt „Gyðingdómur í tónlist“ „Das Judentum in
der Musik“ kom út árið 1850. Á þeim tíma
hataðist hann sérstaklega út í tónskáldin
Mendelssohn og Meyerbeer, sem þá áttu mikilli
velgengni að fagna sem tónskáld, en báðir voru
komnir af auðugum gyðingafjölskyldum. Þrátt
fyrir það að þeir höfðu leitast við að aðstoða
Wagner við að koma verkum hans á framfæri
sýndi hann þeim eins mikla lítilsvirðingu eins og
hann frekast gat. Þegar hann um tíma var
stjórnandi sinfóníuhljómsveitar í London þá
setti hann upp hanska ef verk þessara tón-
skálda voru á efnisskránni, sem hann stjórnaði
til að sýna þeim opinbera lítilsvirðingu. Wagner
átti jafnvel erfitt með að viðurkenna Bach sem
meistara þýskrar tónlistar vegna þess að það
hafði verið gyðingurinn Felix Mendelssohn sem
vakið hafði Þýskaland og heiminn til meðvitund-
ar um hinn mikla tónlistararf, sem Bach hafði
látið eftir sig og legið hafði í gleymsku í nær
heila öld. Eins og kunnugt er létu nasistar
brjóta niður minnismerki um Mendelssohn, sem
stóð fyrir framan Gewandhaus hljómlistarhúsið
í Leipzig.
Eftir að Wagner flutti til Bayreuth hóf hann
útgáfu blaðs, Bayreuther Blátter, sem með viss-
um rétti má kalla forvera málgagns nasista-
flokksins, Volkisher Beobachter. I þessu mál-
gagni sínu setti Wagner fram kynþáttakenning-
ar sínar með sívaxandi öfgum. Hann fordæmdi
þing Prússlands og Bismarck fyrir að hafa veitt
gyðingum þýsk borgararéttindi. í fyrstu hafði
Wagner talið að hugsanlega væri hægt að
hreinsa kynþátt gyðinga með kynblöndun, en
eftir þvi sem á leið predikaði hann algjöra út-
rýmingu þeirra - engin tilslökun eða málamiðl-
un kæmi þar til greina. Þann boðskap lét Hitler
síðan framkvæmda með hinni „endanlegu
lausn“ eins og kunnugt er. Á þessum tíma var
Wagner í nánu sambandi við Gobineau greifa,
sem þekktur var fyrir kynþáttafordóma sína.
Ekki var Wagner meiri heimsborgari en svo að
hann hataðist út í franska menningu og áhrif
hennar í Þýskalandi sem hann taldi veikja and-
lega hinn germannska kynstofn.
Þegar hér var komið sögu var Wagner á há-
tindi ferils síns, sem þjóðartónskáld Þýskalands
svo boðskapur hans fór að hafa áhrif umfram
hina listrænu yfirburðastöðu sem hann var bú-
inn að ná með tónsmíðum sínum. Boðskapur
hans var andstæða hins háleita þýska menning-
ararfs sem Beethoven og Bach höfðu verið full-
trúar fyrir í tónlistinni og sem Goethe, Schiller
og Kant höfðu verið fulltrúar fyrir í bókmennt-
um og heimspeki. Þegar svo meirihluti þýsku
þjóðarinnar valdi hina wagnerísku leið sem
Hitler og nasistaflokkurinn boðuðu þá leiddi
hún yfir sjálfa sig siðferðilega niðurlægingu og
yfir alla Evrópu meiri eyðileggingu og dauða en
sagan hafði áður greint frá. Eftir heimsstyrjöld-
ina síðari þegar nafn Wagners var í lágmarki þá
var það næsta kaldhæðnislegt að persóna hans
varð sérstakt viðfangsefni sálfræðinga, sem
beittu aðferðafræði gyðingsins, Sigmund Freud
til að skilgreina hið tviþætta eðli mannsins, Ric-
hards Wagners.
Wagner og Nietzsche
Heimspekingurinn Friedrich Nietzsche var
þrjátíu árum yngri en Wagner. Þegar kynni
þeirra hófust var Nietzsche ungur maður en
þegar orðinn prófessor við háskólann í Basel.
Wagner var þá kominn yfir miðjan aldur. Ekki
þarf að undrast að Nietzsche, sem var farinn að
útfæra kenningar sínar um ofurmennið
„ubermensch" og almætti viljans - viljan til
valds, sem drifkraft alls lífs, teldi sig finna í
Wagner og tónlist hans, vissa samsvörun hug-
mynda sinna. Hinar goðsagnakenndu persónur
í óperum Wagners, Sigfried (Sigurður fáfnis-
bani) í Niflungahringnum féllu þar að auki vel
inn í hugmyndaheim hans um ofurmennið.
Skoðanir þeirra fóru í mörgu saman og áhrif
þeirra hvor á annan á sumum sviðum gagn-
kvæm. Báðir voru á þessum tíma undir áhrifum
heimspekistefnu Schopenhauers, að viljinn
væri þekkingunni máttugri. Nietzche taldi sig
með vissum rétti arftaka Schopenhauers. Báðir
dáðu hermennsku og styrjaldir, sem þeir töldu
nauðsynlegar hinum drottnandi kynstofni til að
halda við styrkleika sínum og valdi. Nietzsche
boðaði í ritum sínum stórstyrjaldir á næstu
áratugum, sem svo sannarlega rættust með
tveimur heimsstyrjöldum. Hann dáði kenning-
ar gríska heimspekingsins Heraklitosar. Napo-
leon var það eina jákvæða sem kom út úr
frönsku stjómarbyltingunni að hans mati. Báð-
ir töldu konur óæðri verur, sem væru til þess
ætlaðar að þjóna karlkyninu og ala börn.
Wagner gat hins vegar ekki án þeirra verið en
Nietzsche var ekki við kvenmann kenndur. Að
því kom um síðir að leiðir þeirra skildu og Ni-
etzsche taldi það heilsufarslega nauðsyn eins
og hann orðaði það, að umgangast Wagner per-
sónulega sem sjaldnast. Nietzsche var ekki
þýskur þjóðernissinni eða gyðingahatari eins
•U RICHARDS WAGNERS
f
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 8. NÓVEMBER 1997 1 1 >»