Lesbók Morgunblaðsins - 10.01.1998, Side 4

RJALAÐ VIÐ SOLARUOÐ
TÁKNMYND Krists í Sólarljóðum: Sólar hjört/leit eg sunnan fara... Úr myndröð um Sólarljóð
frá 1988-1990 eftir Gísla Sigurðsson.
EFTIR HERMANN PÁLSSON
„Um nokkura ára bil hef ég unnið við að rannsaka
1 hugmyndir í f« órnsögum,
og er þ ar um miklu auð-
ugri garða að gresja en
gera mætti ráð fyrir íf Ijótu
bragði. í slíku sambandi
hef ég lagt áherzlu r a að
safna orðskviðum og
s pakma dum; mörg | þeirra
eru af latneskum rótum."
1. Hljómur og merking
Skáld Sólarljóða er laust við allan
tepruskap, velur hlutunum nöfn
eítir vild og skeytir því engu
hvort misíróðir lesendur átti sig á
þeim eða ekki. Kvæðið hefur of-
urlítið sérkennilegan keim. Hér
er á ferðinni skáld sem velur sér
orð af öruggri smekkvísi og finn-
ur hverju þeirra réttan stað. I kvæðinu er
minnt á helvíti með ýmsu móti: „Heljar reip“,
„Heljar meyjar", „Heljar grind“; „Heljar
hrafnar". Kvölheimar. Mönnum hefur löngum
orðið tíðhugsað um þann mikla málfræðilega og
skáldlega vanda, hvers konar heiti hæfi helvíti
best og öðrum píningarstöðum. Hér er ekki
einungis um að ræða merkingu nafna, heldur
einnig hljóm þeirra og hrynjandi.
Þegar ég var að skrifa þessar línur datt mér í
hug dóminíka múnkur einn sem ég kynntist á
Irlandsárum mínum íyrir ævalöngu. Hann
hafði dvalist í Róm árum saman, og eftirlætis
umræðuefni hans var að bera saman írsku,
ensku og ítölsku. Til styrktar kenningu sinni
um yfirburði ítölsku yfir enska tungu sagði
hann mér svofellda dæmisögu. Á Rómarárum
hans bar svo við eitt sinn að ítalskur jesúíti
fluttí opinberan fyrirlestur um helvíti. Þetta var
í einhverjum stærsta samkomusal borgarinnar,
og hvert einasta sæti var skipað, enda var
jesúítinn frægur ræðusnillingur og mælskur
með afbrigðum á sína ítölsku vísu. Svo hagaði
til í þessu samkomuhúsi að þar var stórt svið og
gengið inn á það um dyr sem blöstu við sam-
komugestum. Jesúítinn birtist stundvíslega í
þessum ílyrum, gengur alvarlegum skrefum
fram á mitt sviðið og hrópar hárri röddu
INFERNO. Svo tekur hann enn örfá skref,
staldrar við eitt andartak og hrópar ívið hærra:
INFERNO. Næst gengur hann alveg fram á
sviðs brún, lyftir höndum til himins og ávarpar
gesti með þrumandi röddu: „INFERNO: í
kvöld ætla ég að tala um ógnir helvítis, eilífan
bruna og óguðlegan brennistein."
Ákall ræðumanns og upphaf máls orkuðu á
áheyrendur rétt eins og hann ætlaðist til. Nú
voru allir í salnum komnir í rétta stemmningu
og jesúítinn flutti kynngi magnaða ræðu
blaðalaust heila klukkustund um allar þær
ógnir sem auðkenna helvíti frá öðrum stöðum.
Ræðan var stórkostleg og að henni lokinni
gekk allur lýður rétt eins og í vímu út úr saln-
um, frá sér numinn af ótta við helvíti og aðdá-
un á töfrum ræðumanns.
Meðal áheyrenda var enskur jesúíti frá Li-
verpool, eins og ýmsir aðrir enskir jesúítar.
Næsta skipti sem hann skrapp heim, afréð
hann að leika sama leik og ítalinn og flytja op-
inberan fyrirlestur um helvíti. Hann leigði sér
stærsta salinn í Liverpool-borg, og hagaði þar
svo til eins og í Róm, að þar var mikið leiksvið
með dyrum sem vissu á móti gestum. Svo mik-
ið nýnæmi þótti opinber fyrirlestur um helvíti
að jesúítinn fékk húsfylli og margir urðu frá
að hverfa. Enski jesúitinn fylgdi fordæmi ítal-
ans út í ystu æsar. Gekk inn á mitt sviðið, og
hrópaði hástöfum HELL; áheyrendur hrukku
við og vissu ekki hvaðan á sig stóð veðrið.
Þrem skrefum framar staldrar hann við og
hrópar enn hærra HELL, og þegar hann loks-
ins kemur fram á sviðs brún og öskrar í þriðja
skiptið yfir salinn: „HELL: I kveld ætla ég að
tala um ógnir helvítis með eilífum bruna og
óguðlegum brennisteini" var hver einasta
hræða í salnum farin að veltast um af hlátri.
Jesúítinn reyndi hvað eftir annað að hefja
ræðu sína, en í hvert skipti sem hann opnaði
munninn, fóiu allir að hlæja, enda lauk þessu
ævintýri á þá lund að hann varð að hætta fyr-
irlestrinum og flýja aftur til Rómar við lítinn
orðstír. Maðurinn var þó mjög vel að sér í
tungumálum, guðfræði, heimspeki og öðrum
íþróttum sem jesúítar hafa löngum tamið sér.
En hann gleymdi því í bili að hljómur orða
skiptir oft miklu máli, ekki síður en merkingin
sjálf. Þar að auki mun þessi sprenglærði mað-
ur aldrei hafa lesið Sólarljóð, en eitt af auð-
kennum þeirra er að hljómur orða bregst
aldrei, jafnvel þótt merking þeirra geti verið
býsna torskilin.
2. Ýmis spakmaeli og varnaðarorð
Um nokkurra ára bil hef ég unnið við að
rannsaka hugmyndir í fornsögum, og er þar um
miklu auðugri garða að gresja en gera mætti
ráð fyrir í fljótu bragði. I slíku sambandi hef ég
lagt sérstaka áherslu á að safna orðskviðum og
spakmælum; mörg þeirra eru af latneskum rót-
um og munu hafa borist hingað með bókum,
sem snarað var á móðurmálið, svo sem Alex-
anders sögu. Nú er það athygli vert að sömu
málshættir koma fyrir í kristnum ritum og ver-
aldlegum, og því er ekki hægt að fá glöggt yfir-
lit yfir spakmæli í fomsögum nema tekin séu
einnig til greina spakmæli í helgum ritum.
Hugmyndin er að spjalla ítarlega um nokk-
ur spakmæli Sólarljóða, en mun ég fara fljótt
yfir þau sem fyrst bregður hér við. Af spak-
mælum verður hægt að ráða ýmislegt um
skáldið sem orti þetta kvæði sér og öðram til
vakningar og hugarhægðar.
Gott er vammlausum að vera. Orðið vömm
merkir „löst“, enda minnir þessi orðskviður á
þá hugmynd í Iiávamálum lífsins að eitt af
framgæðum tilverannar sé að lifa lastalaus:
„Og án löst að lifa“. Sigurdrífa ræður Sigurði
„að þú við frændur þína / vammalaust verir.“
Reiðiverk/þau þú unnið hefir/bæt þú ei
illu yfir.
Skyld þessu er málsgrein í Þorláks sögu
helga: „Eigi bætist hinn léttari glæpurinn þó
að hinn þyngri fari eftir.“ Annars staðar er tal-
að um að „leggja glæp á glæp“ og „söðla glæp
á óhapp“.
Úlfum glíkir/þykja allir þeir/er eiga
hverfan hug.
Úlfar þóttu grimmir mjög, en mér er ekki
kunnugt um neitt annað spakmæli sem lýtur
að hverflyndi þeirra; hugmyndinni bregður þó
fyrir í fornum skræðum. Lýsingarorðið úlf-
hugaður var notað um þann sem varð ekki
treyst. Og með því úlfar voru gráir að lit, mun
orðunum grályndi og grályndur hafa verið
beitt um skapgerð sem minnti á úlfa. Skatna
þykir hugurinn grár, segir í Málsháttakvæði.
Gott er annars/víti hafa af varnaði. Hér er
um að ræða orðskvið af útlendum toga, og má
vera að skáld Sólarljóða hafi þegið hann úr
Hugsvinnsmálum: Annars víti/Iáti sér að varn-
aði/og gerist svo góðum líkur. Síðar í kvæðinu
segir á þessa lund: „Gálaus maður / sá er eigi
vill gott nema / kann eigi við víti varast“.
Enginn hörgull er á slíkum spakmælum í
fornsögum: „Nú kemur hér að því sem mælt
er að Engi lætur sér annars víti að varnaði"
(Þorsteins þ. stangarhöggs). „Eigi er nú sem
mælt er [... ] að þú látir þér annars víti að
varnaði verða“ (Njála). „Og búð eg láti mér
annars víti að varnaði" (sama rit). „Engi lét
sér annað víti að varnaði verða“ (Göngu-Hr-
ólfs saga). „[...] og láti sér annars víti að
varnaði“ (Ambrósíus saga). „Varast hver og
viður sér og hefir annars víti sér að varnaði
(Barlaams saga og Jósaphats. Ærnar ástæður
eru til að ætla að skáld Sólarljóða hafi þekkt
þessa sögu, sem er norsk þýðing á latnesku
verki frá því um miðja elleftu öld, en það var
frumsamið á grísku löngu fyrr). „[...] bað þá
láta sér annars víti að varnaði verða“ (Flóa-
manna saga).
Fádæmi verða/í flestum stöðum /goldin
grimmlega.
I Grettlu bregður fyrir spakmælinu Ein-
dæmin eru verst, og getur slík viska orðið
þeim manni nokkur huggun sem heldur að
hann sé einn á báti í eymd sinni og fréttir þá
að fleiram bægir sama angur og honum sjálf-
um. Orðtakið „Heyr á endemi!“ bendir ákveðið
í þá átt að mikill beygur hefur stafað af eins-
dæmum, enda þekktist ekkert fordæmi til að
glíma við þau og þeim mönnum sem ullu alvar-
legum eins-dæmum gátu búist við harðri refs-
ingu.
Engi ræður sáttum sjálfum.
I Málsháttakvæði era svofelld vísuorð:
„[...] Sáttargjörð er ætluð tveim. / Oddamað-
ur fæst oft hinn þriði, / jafn trúr skal sá hvorra
liði.“ Þessar staðhæfingar koma heim við forn-
an lagastaf: „Hvort sem tveir menn eða fleiri
gera sátt, enda verða þeir eigi á sáttir, þá er
rétt að þeir taki sér oddamann, ef sá er þar.“
(Grágás). Hitt nær engri átt að annar aðili ráði
sjálfur sáttum.
Ovinum þínum trú þú aldregi, þótt fagurt
mæli fyrir: „Er þér kennt að varast óvini þína“
í Grettlu kynni að vera komið úr Sólarljóðum.
Oft verður kvalræði af konum / Meingar
þær urðu þó hinn máttki guð/skapaði skír-
lega.
Hugmyndum af slíku tagi bregður fyrir
hingað og þangað, munu þær eiga rætur að
rekja til kristinnar vandlætingar. Um eftir-
talda málshætti þarf ekki að fjölyrða: Frammi
eru feigs götur. Létt er laus að fara. Sæll er sá
er gott gerir.
3. Maður er moldu samur
Næst verður fyrir síðasta vísuorðið í 47. er-
indi, og mun ég fara um það fleiri orðum en
hin spakmælin sem á undan eru komin.
Öllum lengri
var sú hin eina nótt,
er eg lá stirður á strám.
Þá merkir það
erguðmælti:
að maður er moldu samur.
Við rekumst brátt aftur á Guðmund góða,
enda má ætla að kveðskapur á borð við Sólar-
ljóð hafi fallið honum vel í geð. Þótt Njörður
Njarðvík í sinni bók um Sólarljóð telji að spak-
mælið Maður er moldu samur; sé komið úr
Fyi-stu Mósesbók, sem fyrr á öldum kallaðist
Uppreistarsaga: „Því að mold ert þú og til
moldar skaltu aftur hverfa," þá mun þetta
spakmæli vera annars upprana. Auk þess
minnir það á ýmsa aðra staði í fornritum.
Setningin Maður er moldar auki kemur fyrir í
Rúnakvæði, og skyld afbrigði af því eru einnig
í Páls sögu postula, Veraldar sögu, Hervarar
sögu og víðar.
Setningin maður er moldu samur mun að
öllum líkum vera þýðing á latneska kjarnyrð-
inu homo dictus ab humo „Maður er sagður af
moldu“, en þar vill svo skemmtilega til að orð-
ið homo ‘maður og humus ‘mold, leir eru
sprottin af sömu rót, og merkti hún upphaf-
lega ‘lága hluti, svo sem í latneska lýsingar-
orðinu humilis „lágur, auðmjúkur, lítillátur“.
Það er ekki á hverjum degi að upprana skýr-
ingar frá fyrri öldum fái fullkomlega staðist.
Islensku þýðingunni maður er moldu samur
tekst piýðilega að halda sömu stuðlasetningu
og latneska fýrimiyndin, en öðra máli gegnir
um skyldleika orðanna. Tilbrigði við moldar-
leika manrisins er að finna í fornri þýðingu
með annarlegu orðalagi: „Minnist stjórnar-
menn að þeir eru jörð og stærist eigi,“ þar
sem jörð er notuð í moldar stað.
Hugmyndinni sem fólgin er í orðum Sólar-
ljóða maður er moldu samur og latnesku fyrir-
myndinni er snilldarlega beitt í fornri
dæmisögu, sem var snarað úr latínu. Satan
sjálfur birtist í gervi þokkadísar og varpar
fram svofelldum spurdaga: „Hverja æðstu
skepnu hefur guð gert af lægsta efni?“ Þá
svarar Andrés postuli í gervi pílagríms: „Hver
er æðri skepna en maður? Hvert er lægra efni
en jarðar leir?“ í Barlaams sögu og Jósaphats,
segir Barlaam við nemanda sinn rétt fyrir
andlát: „Ger nú sem þér ber og hyl líkama
minn í moldu að mold sé moldar auki“. Og í
Martinus sögu kemst dýrlingur svo að orði:
„Eigi samir kristnum manni að andast annars
staðar en í moldu“. Hér verða til samanburðar
orð Guðmundar Arasonar áður en hann lést
hinn 16. mars 1237: „Hann sagði hvern mann
eiga í berri moldu að andast.“ Svo hermir St-
urla í Islendinga sögu en í Guðmundar sögu
Arngríms ábóta segir biskup við heimaklerka
sína og þjónustumenn „[...] að þann tíma
sem þér sjáið dauðamörk færast á mig, setið
líkamann brott úr sænginni, og hafið áður til-
búna fjöl, dreifða með dupt, sem þér megið á
leggja, því að kristnum manni byrjar í moldu
deyja.“
Áf því sem ég hef tínt til má ráða að spak-
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 10. JANÚAR 1998