Lesbók Morgunblaðsins - 10.01.1998, Page 5

MAKLEG málagjöld: flokkum þeir fóru/til Fégjarnsborgar/og höfðu byrðar af blýi. Úr sömu
myndröð.
HINIR hólpnu: lásu englar bækur/og ymna skrift/helgar yfir höfði þeim. Úr sömu myndröð.
mælið maður er moldu samur var notað í
tvenns konar skyni. í fyrsta lagi að minna fólk
á jarðlegan uppruna líkamans, rétt eins og
Guðmundur góði og aðrir dýrlingar höfðu í
huga á efstu stundum ævi sinnar. Og á hinn
bóginn til að hvetja menn til að stunda á lítil-
læti.
4. Beiðni
í tuttugasta og áttunda erindi Sólarljóða
eru þrjár spakar setningar, og lúta þær allar
að beiðni, eða listinni að biðja, en að henni er
vikið bæði í Hávamálum „Veistu hvers biðja
skal?“ og Hómilíubókinni: „Skulum vér og vita
hvers biðja skal“. Hugmyndin kann að eiga
sér rætur bæði í heiðni og kristni:
Æsta [= óska, æskja] þykir
einkum vandlega
þesserþykirvantvera.
Alls á mis verður
sá er einskis biður.
Fár hyggur þegjanda þörf.
Fyrsta setningin bergmálar 46. erindi
Hugsvirmsmála: „Einskis biðja / skalt þú ann-
an / þess er þú eigi þarft. Osnotur maður / bið-
ur þess iðulega / er hann þarf hvergi að hafa.“
Þó þykir mér sennilegt að skáld Sólarljóða
hafí stuðst við latneska fyrirmynd, sem mætti
snara á þessa lund: „Þú skalt æskja þess sem
er sanngjarnt eða virðist vel sama, enda er
heimska að biðja um hitt sem hægt er að synja
með fullum rétti.“ Áþekka visku er að finna í
Konungs skuggsjá: „Það er og mannvit ef
maður vill beiðast einna hverra hluta að kunna
skil á því hverra hluta hann beiðist, þeirra er
viðurkvæmilegir séu.“
í fornsögum eru ýmis dæmi þess að menn
kunna ekki listina að biðja og beiðast einhvers
sem verður þeim til meins. Frægasta dæmið
er í Eyrbyggju. Vermundur mjóvi dvelst vetr-
arlangt með Hákoni Hlaðajarli, og fer býsna
vel á með þeim tveim, enda voru báðir
stórættaðir og munu hafa dýrkað Óðin. Áður
en Vermundur hverfur heim í Bjarnarhöfn
biður jarl hann að hugsa um „ef nokkurir eru
þeir hlutir í mínu valdi aðrir meir en aðrir er
þú vilt þiggja þér til framkvæmdar en báðum
okkar til sæmdar og virðingar." Þótt Ver-
mundur væri höfðingi í skapi, þá kunni hann
ekki listina að æskja sér réttra hluta svo að
bæði honum og gefanda yrði til sóma, heldur
biður Snæfellingur um tvo sænska berserki.
Jarli finnst fátt til um beiðnina, lætur þó ber-
serki í té, en svo fór að berserkjaþætti lauk
með litlum sóma handa Vermundi.
Önnur setningin 28. erindi Alls á mis verð-
ur/sá er einskis biður er mjög svipuð spak-
mæli í þrændlum: Ekki hefur sá er einskis bið-
ur. Menn sem hvorki þora né nenna að láta í
ljós hvað þá vantar helst verða að sætta sig við
skort. Einsætt er að Arngrímur ábóti hefur
slíkt spakmæli í huga þegar hann segir í Guð-
mundar sögu biskups „en það er frábært að
hjálpin grípi þann er einskis biður um sína
þörf‘ (Bisk. II 24). Þótt orðalag sé með allt
öðru móti, þá felur gamli málshátturinn Fáir
vita ómála mein (K) í sér náskylda hugsun.
Þriðja setningin Fár hyggur þegjanda þörf
minnir á ummæli Hávamála um ógestrisni í söl-
um Suttungs jötuns: „Fátt gat eg þegjandi
þar.“ Á hinn bóginn gegnir allt öðru máli um
þann sem hefur rænu á að biðja um hlutina: Sá
hefír krás er krefur (í Sólarljóðum, 29), sem
minnir á Sá fær er fríar (í Hávamálum, 92).
5. Huggan
í 26. erindi ræður skáldið: „Grættan
gæla/skaltu með góðum hlutum.“ Sögnin að
gæla merkti „að gleðja" og er því andræð
sögninni að græta, sem merkti að „angra,
koma einhverjum til að gráta.“ Orðtakið að
„gæla e-n með gjöfum" kemur fyrir í norsku
þýðingunni á franska gamanleiknum Pamfílus.
Sagnirnar að græta og að gæla eru engan veg-
inn algengar, en nú vill svo skemmtilega til að
þeim er einnig skipað saman í Barlaams sögu
og Jósaphats (47): „I dag gælir hann, í morgin
grætir hann.“ Náskylt spakmæli er í Máls-
háttakvæði, þótt orðalag sé annað: ‘Hugga
skal þann er harm hefir beðit. Bergmáli frá
slíkum orðskvið bregður fyrir í Martínus sögu
biskups: ‘En til hvers græti eg þig, bróðir, í
þessu riti, þar er eg vildi at þú værir huggað-
ur, þótt eg megi ekki hugga sjálfan mig af
harmi mínum.
6. Matsínka
í fyrstu dæmisögu Sólarijóða er ræningi og
stigamaður helsta persónan. Eitthvert minnis-
stæðasta auðkennið á honum er matníska:
Einn hann át
oft harðla,
aldrei bauð hann manni tíl matar,
áður en móður
og meginlítill
gestur gangandi
af götu kom.
Hér er vitaskuld ekki um spakmæli að ræða
en hugmyndin um matsínka kauða er athyglis-
verð; hún birtist með tvennu móti. Annars
vegar snæddi hann einn sér, eða „át einæt-
um“, eins og komist er að orði í Giúmu, og á
hinn bóginn var hann óbeinn við gesti, tímdi
ekki að gefa þeim mat. I Ketils sögu hængs er
gefið í skyn að tiltekinn stigamaður hafi sama
galla: „Ertu matníðingur, Sóti?“ spyr Hængur
á sínum stað. Þeir húsbændur sem svelta hjú
sín og eru of nískir til að gefa snauðum gesti
ætan bita hafa löngum þótt flestum öðrum
argari. Slíkir gaurar voru jafnan kallaðir mat-
níðingar; frægur var Hálfdan hinn mildi og
hinn matarilli, sem gaf í mála mönnum sínum
jafnmai’ga gullpeninga sem aðrir konungar
silfurpeninga, en hann svelti menn að mat;
svipað segir um þá feðga Hákon og Harald í
Ólafs sögu Tryggvasonar hinni mestu að þeir
„voru illir af mat þó að þeir væri mildir af
gulli.“ Um Geirröð í inngangi Grímnismáls
segir Frigg að hann sé „matníðingur sá að
hann kvelur gesti sína, ef honum þykja of
margir komnii- [...]“ En þó reyndist svo að
„það var hinn mesti hégómi að Geirröður kon-
ungur væri eigi matgóður.“
Á matnísku örlar í Fóstbræðra sögu og
Bjarnar sögu Hítdælakappa. En aldrei taddi
matarverri bóndi tún í Húnavatnsþingi en
Styrmir á Ásgeirsá. í Bandamanna sögu kemst
Egill á Borg svo að orði við karl: „En þú ert
matsínkur, og er það til marks að þú átt bolla
þann, er Matsæll heitir, og kemur enginn sá til
garðs að viti hvað í er nema þú einn.“ Þótt
Styrmir éti ekki einn, þá tekst honum samt að
halda mataræði sínu leyndu, og þótti slíkt fá-
dæma gaursháttur. Vel má vera að skáld Sólar-
ljóða hafi haft eitthvert útlent rit í huga, svo
sem ritgerðina Um festarfé sálarinnar, sem
Gunnar Harðarson gaf út fyrir nokkrum árum,
en þar hljóðar einn spurdagi á þessa lund:
„Hver er sá húsbóndi er einn etur brauð sitt,
einn vélir um drykk sinn [... ]?“
7. Munúð
Vísuhelmingur í Hugsvinnsmálum flytur
svofellda siðspeki:
Líkams losti
tælir lýða hvem,
er í sællífí situr.
Þótt slíkt geti naumast talist mikill skáld-
skapur, þá verður ekki annað sagt en að skýrt
og þokkalega sé að orði komist. Til saman-
burðar verður 50. erindi Sólarljóða:
Hörundar hungur
tælir hölda oft,
hann hefir margur til mikinn.
Bæði skáldin nota sögnina að tæla, en þó er
sá munur á að gerandi hennar í Hugsvinnsmál-
um er svo ótvíræður, að hvort orðið um sig „lík-
amur“ og „losti“ eru nákvæmlega sömu merk-
ingar og í daglegu máli, en í Sólarljóðum er
skáldlegra orðalagi beitt; með því að skipa sam-
an hörundi og hungri, eins og hér er gert, þá
öðlast hvort orðið um sig að heita má nýtt hlut-
verk. Algengasta merking orðsins hörand (hvk.)
er „húð“, en hér er það karlkyns og merkir
„kynfæri karlmanns“. Hungur eða sultur leynd-
arlims virðist langtum máttkari girnd og örð-
ugri viðfangs en réttur og sléttur losti. Með því
að snúa setningunni „Líkams losti tælir lýða
hvem“ á fágaðra mál svo: „Hörundar hungur
tælir hölda oft“ þá hefur annað einnig á unnist I
fyrra dæminu em allir (hver lýða) seldir undir
eina sök, en í hinu síðara er hiklaust gert ráð
fyrir undantekningum, svo sem atviksorðið oft
felur glögglega í sér.
8. Að liðinni munúð
Sú hugmynd má teljaset býsna algeng að
munúð og gleði séu skammæjar í eðli sínu og
síðan taki langæ leiðindi við, svo sem gefið er í
skyn í þessum vísuhelmingi í Sólarljóðum:
Sætar syndir
verða að sárum bótum;
æ koma mein eftir munúð.
Orðtakið ‘sætar syndir mun stundum heyr-
ast úr munni kristinna höfunda sem era sífellt
að vanda um hegðun fólks, einkum ef það hef-
ur léttúð til að gamna sér við hitt og þetta.
Orðið mein var langtum algengara forðum en
nú, enda mætti nota það miklu meir en gert
er. Hér virðist mein merkja ‘angur, böl, hvers
konar nauðir sem dynja yfir menn, fyrr á öld-
um var það stundum notað um syndina sjálfa.
Hinn forni höfundur Hungurvöku (hub
1200), spekingur góður, lætur orð falla á
þessa lund; „Margur hefir þess raun, ef hann
leitar sér skammrar skemmtanar, að það
kemur eftir á löng áhyggja.“ I fornri hómílíu
(104) er tekið öllu alvarlegi-a á hlutunum:
„Lítil er stund munúðlífsins, en fyr þá týnir
maður eilífu lífi.“ Önnur hómílía flytur kenn-
ingu sem kemur heim við fyrra hlutann:
Skammætt er yndi syndarinnar. Barlaams
saga og Jósaphats orðar þetta svo: „En að
liðinni gleði er það leiðast er áður var kærast.
Hugsa svo fyrir að liðinni þessa heims gleði,
þá er engin hjálp.“ Á öðrum stað segir í sömu
sögu: „[...] og heimsins munúð, þá skal
skjótt frá þér líða og þig fyrir láta. Fornar
skáldsögur beita snöfurlegu orðalagi: Margur
fær þrá fyrir litla stundarfýst (Bragða-
Mágus saga) og Eftir stutta gleði mun koma
löng hryggð (Adonias saga). Enginn hörgull
er á latneskum orðskviðum af slíku tagi, og
sakar ekki að minna á einn: Post gaudia mille
dolores. = „Eftir gleði - þúsund sútir“. Hér
skal klykkja út með upphafinu á 10. v. Sólar-
ljóða: Munaðarríki hefír margan tregað. Það
mikla vald sem munúð fylgir hefir valdið
mörgum angri og sút.
9. Hverfleiki auðs
Sú hugmynd er býsna algeng að auði sé illa
treystandi, og að henni lýtur fyrri hluti 8. er-
indis í Sólarljóðum:
Auði né heilsu
ræður engi maður
þó honum gangi greitt
I Hávamálum segir svo: „Svo er auður sem augabragð.
Hann er valtastur vina.“ Ummæli Hugsvinnsmála (34) eru
önnur: „Margur er sá aumur er fyrir auði ræður. Illt er
auði að trúa.“ „Oft verður sá aumur er fyrir aurum ræður
og hefír aurum amað.“ Síðar í sama kvæði er brugðið upp
skemmtilegri mynd til að minna á hverfíeika auðs:
• Hársíðan mann
sá eg í hölda liði,
þó var honum skalli skapaður.
Svoermaður
sem margt á fjár
og verður um síðir snauður.
SJÁ NÆSTU SÍÐU
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 10. JANÚAR 1998 5