Lesbók Morgunblaðsins - 14.03.1998, Blaðsíða 3

LESBðK MORGIINBLAÐSINS - MENNING LISTIR
11. TÖLUBLAÐ - 73. ÁRGANGUR
EFNI
Vesturferðii
Deilur mögnuðust um vesturferðir eftir að
nærri 2.000 manns fluttu 1887 og beittu
þeir sér mjög á prenti Benedikt Gröndal
skáld, sem fann Vesturheimsferðum flest
til foráttu, og Jón Ólafsson, ritstjóri og al-
þingismaður, sem var þeim hlynntur.
Benedikt reiknaði mannauðinn í pening-
um í bæklingi sem hann gaf út og Jón var
svo stóryrtur í öðrum bæklingi að mála-
ferli urðu. Vesturheimsferðir héldu engu
að síður áfram næstu áratugi en greinina
skrifar Björgvin Sigurðsson sem áður hef-
ur skrifað í Lesbók um aðdraganda þess
að hópur Þingeyinga flutti til Brasilíu.
napas
syðst í Mexíkó er fátækasta hérað landsins
og þar búa indíánar við ömurleg lífskjör.
Hinn 1. janúar 1994 hófu þeir uppreisn
gegn stjórnvöldum og kölluðu sig
Zapatista eftir frægri byltingarhelju. Nú
er talið að vindurinn sé að mestu úr þess-
ari hreyfingu og indíánarnir jafn illa
staddir og áður. Um Zapatistauppreisnina
í Mexíkó skrifar Ellen Gunnarsdóttir
sagnfræðingur sem starfar í Mexíkó.
Á Kjarvalsstöðum
sýna nú tveir myndlistarmenn, Rúrí og
Olafur Elíasson. Sýning Rúríar í vestursal
Kjarvalsstaða heitir PARADÍS? -
Hvenær? og nýtir hún helstu miðla sam-
tímans til að lýsa ógnum og afleiðingum
stríðsátaka í samtímanum. Sýning Ólafs
ber yfirskriftina Hinn samsiða garður og
aðrar sögur og eru verkin íjögur sérstak-
lega unnin fyrir þessa sýningu. Innan dyra
má nefna að miðgangur Kjarvalsstaða hef-
ur verið tyrfður og á túninu er brú og
brunnur og utandyra stendur Regnskál;
grasúðarinn á þaki garðhýsisins spýr
vatni sem rennur niður með byggingunni.
Ballettæfingastjórinn
flnnski, Harri Heikkinen, dvaldi hér á
landi við skipulag æfinga Islenska dans-
flokksins fyrir Listahátið. Súsanna
Svavarsdóttir ræddi við Harri og þá sagð-
ist hann m.a. vera að velta því fyrir sér
hvað það væri sem gerði finnska og ís-
lenska ballettdansara svona líka. Helst tel-
ur hann það vera sterk tengsl við náttúr-
una og jörðina og hann segir íslenska og
finnska dansara vera miklu fremur jarð-
bundna en loftkennda eins og svo algengt
sé með ballettdansara.
FORSÍÐUMYNDIN: Á forsíðunni er blekteikning eftir Marlene Dumas, en sýning ó verkum hennar verður opnuð
í Nýlistasafninu í dag og fró henni er sagt ó bls. 6 - 7.
ÞORSTEINN FRÁ HAMRI
MER ER I MUN
Mér er í mun að setja heiminn saman
Það lukkast aðeins stund og stund
Ég raða upp í augna minna ljós
mörgu sem ég minnist
mörgu sem bezt ég hugði samið og sagt
Byggi svo brýr og himna
Strengi vel þær brýr
set stjömur á þá himna
kveiki líf á þeim stjömum:
verur með viðkvæma sál
og sköpunargáfu
Stend um hríð hJjóður við vegbrúnina
minningasafnari
gmnsmiður skelfinga
vonasonur
Og á sem snöggvast fáa að
Ljóðið er birt í tilefni sextugsafmælis Þorsteins frá Hamri á morgun, sunnudaginn 15. mars.
Fyrsta Ijóðabók hans, I svörtum kufli, kom út 1958 og eru þær siðan orðnar 14. Sú sfðasta
var Sæfarinn sofandi, sem út kom 1992, og er Ijóðið sem hér birtist úr henni.
RABB
OTTINN ER
FORRITINU
AÐ er ekkert að óttast nema
óttann, sagði frægur og virtur
leiðtogi og kannski var ein-
hver búinn að segja það á und-
an honum. Óttinn hefur fylgt
mannkindinni frá örófi alda og
sú kind er ekki ein um að ótt-
ast um sinn hag í þessum
heimi. Kvikmynd Þorfinns Guðnasonar um
hagamúsina sem Sjónvarpið birti okkur á
síðustu jólum var bæði tæknilegt og list-
rænt afreksverk og sýndi þar að auki
hvernig óttinn fylgir þessu smávaxna dýri
hvert sem það fer; allsstaðar er lífshætta.
Fuglar himinsins fara ekki varhluta af
henni. Lítum á þresti og aðra smáfugla
sem tylla sér á trjágrein eða grasblett og
kroppa eitthvert smáræði. En það er bara
eitt kropp í einu og síðan lítur fuglinn
skelkaður í kringum sig. Ekki eitt andartak
má hann sofna á verðinum og stundum
dugar slík árvekni ekki til.
Ottinn sem fylgir manninum er oftast
bundinn við annað en beina aðsteðjandi lífs-
hættu á næsta andartaki og sá ótti hefur
tekið breytingum milli alda og frá einu
heimssvæði til annars. Til dæmis gætu til-
efni óttans verið önnur hér en á Fílabeins-
ströndinni eða í Amazónlandinu. Kristniboð
hefur verið réttlætt með því að markmiðið sé
að losa frumstætt fólk við óþarfan ótta. Sá
ótti mun ekki sízt bundinn við aliskonar illa
anda. En þessi sama kirkja sem boðar lausn
undan fargi óttans í fjarlægum frumskóga-
löndum, notaði sjálf óttann fyrr á öldum til
þess að öðlast vald yfir sálum mannanna. Þá
var gert út á óttann við Satan og Helvíti, ei-
lífa útskúfun og Syndina. Nú er það sem bet-
ur fer úr sögunni nema í einhverjum af-
kimum sértrúarhópa. En það er gamla sag-
an, að mönnum hefur löngum þótt réttlætan-
legt að tilgangurinn helgaði meðalið og
hjörðin yrði þá fyrst nægilega guðhrædd og
prúð ef hún óttaðist sífellt þann í neðra.
Líklega eru þeir íslendingar fremur fáir
sem óttast ógnarlegt straff fyrir yfirsjónir
hér í heimi og eilífa vist í einhverjum
kvalastað þar sem vítiseldar brenna.
Galdra og fjölkynngi óttast þeir ekki held-
ur, en lífseigasti óttinn við eitthvað óútút-
skýranlegt og óáþreifanlegt, sem fylgt hef-
ur fólki fram á þennan dag, er líklega
myrkfælni.
Nú þegar íslendingar eru orðnir mestu
rafmagnsbruðlarar í heimi og hvergi ber
skugga á, eru forsendur íyrir myrkfælni að
mestu úr sögunni. En óhætt er að segja að
fyrr meir var myrkfælni á sjúklegu stigi og
þjakaði þjóðina. Jafnframt er svo að sjá, að
fólk hafi sótt í að heyra draugasögur og
þeim var sannarlega haldið lifandi.
Það er eftirtektarvert, að ástæða þótti
vera til að óttast alla um leið og þeir voru
dánir. Jafnvel þótt bezta fólk gæfi upp önd-
ina, sátt við guð og menn og satt lífdaga,
var beygur í heimilisfólki þar sem lík stóð
uppi. Ljúfustu ömmur, hvers manns hug-
ljúfi, urðu tilefni til myrkfælni um leið og
þær voru látnar. Það gat verið skelfileg til-
hugsun að mæta þeim í göngunum, sem
virðast hafa verið eftirlætisstaður þeirra
sem ekki voru af þessum heimi. Menn voru
sífellt að verða úti í stórhríðum og alfara-
leiðir, ekki sízt yfir heiðar og fjöll, voru
varðaðar minningum um menn sem hel-
frusu þar; lík þeirra stórsködduð eftir
hrafninn þegar þau fundist löngu síðar. En
það þótti líka vissast að gera ráð fyrir því
að sá sem varð úti hlaut að ganga aftur og í
hríðarbyl eða svartaþoku mundi hann
reyna að draga vegfarendur út í ófærur og
lífsháska.
I nýrri og ágætri ævisögu Einars Bene-
diktssonar eftir Guðjón Friðriksson eru
lýsandi dæmi um þennan þjóðlega ótta.
Benedikt Sveinsson, faðir Einars, var hálf
truflaður af myrkfælni og varð að hafa
fylgdarmann með sér að og frá Elliðavatni
vegna þess að menn höfðu orðið úti ofan
við Reykjavík. Þessi landskunni eldhugi
virðist hafa verið haldinn af þeirri hug-
mynd í samræmi við almenna trú, að vofur
þeirra eigruðu um eftir að skyggja tók og
gæti orðið ískyggilegt að verða á vegi
þeirra.
Það er kunnara en frá þurfi að segja, að
Einar erfði myrkfælnina í ríkum mæli og
slíkt skáld sem hann var, gat hann trúlega
magnað þessa ógn í eigin huga. Ungur að
árum vakti hann fyrst verulega athygli
með kvæðinu um hvarf séra Odds á Mikla-
bæ, sem efnislega fjallar um Sólveigu þá
sem verið hafði í tygjum við prestinn, en
skar sig á háls eftir að hann kvæntist
annarri konu. Sólveig gekk aftur og ásótti
prestinn mjög. Þegar séra Oddur hvarf
gersamlega sporlaust á heimleið að Mikla-
bæ um nótt, var draugnum kennt um.
Þessi saga og aðrar álíka voru þjóðinni
hugstæðar og þessvegna hefur fólk drukk-
ið í sig kvæði Einars.
Skömmu síðar þegar Einar gegndi
sýslumannsembætti í Þingeyjarsýslum átti
hann eftir að lenda í þeirri hremmingu að
stúlka, sem grunuð var um að hafa átt
barn með bróður sínum og fyrirkomið því,
framdi sjálfsmorð með tófueitri meðan
réttarhöldin yfir systkinunum stóðu yfir.
Samkvæmt þjóðtrúnni var næstum nátt-
úrulögmál að hún gengi aftur og fylgdi
Einari, enda var hann lamaður af myrk-
fælni og þorði ekki að ganga til hvílu nema
maður svæfi fyrir framan hann og til
frekara öryggis vafði hann teppi utan um
höfuðið á sér.
Ótti nútímamannsins beinist meira að
öðru en afturgöngum. Einar Benediktsson
kallaði Reykjavík Faxflóaþorpið og síðan
skáldið var á dögum hefur þorpið fengið á
sig dulitla borgarmynd og með henni fylgi-
kvilla sem fremur eru þó taldir heyra til
stórum borgum. Þar eru draugarnir þessa
heims, en ekki betri fyrir það. Óttinn, sem
áður var bundinn við hina dauðu og oft var
ástæðulaus, beinist nú að lifandi ofbeldis-
fíklum og ógæfumönnum sem gætu átt það
til að kippa blásaklausum vegfaranda inn í
húsasund, rota hann og ræna.
í vemduðu umhverfi nútíma velferðar-
þjóðfélags geta þó langflestir lifað lífinu án
ótta. En lífið verður aldrei óttalaust. Marg-
ir óttast það að eldast eða greinast með
sjúkdóma eins og krabbamein eða alz-
heimersveiki og verða ósjálfbjarga. Þegar
öllu er á botninn hvolft er það óttinn við
hrörnun og dauða sem gengur eins og
rauður þráður aftan úr hinu forsögulega
rökkri.
Ekki svo að skilja að allir óttist það að
deyja; sumir fagna dauðanum og mikil trú-
arsannfæring getur ugglaust átt sinn þátt í
því. Það er hinsvegar innbyggt í eðli allrar
skapaðrar skepnu að reyna fremur að
sleppa lifandi, sé þess kostur. Og til þess
að svo megi verða hefur höfundur lífsins
komið óttanum fyrir í forritinu.
GÍSLI SIGURÐSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 14. MARZ 1998 3