Lesbók Morgunblaðsins - 14.03.1998, Blaðsíða 9

ERLENDAR BÆKUR
EYRARFJALL að norðanverðu. Klettadrangarnir, sem ber við himin, heita Strákar og þar
er einnig Strákaskarð í fjallinu. Myndin er tekin frá býlinu Naustum.
SÉÐ TIL norðvesturs yfir kirkjugarðinn
að Hallbjarnareyri.
og gott undir selstöðubú, enda mun hafa verið
haft í seli um aldir frá Hallbjamareyri við
Steinahlíðahaus sem er mikill og áberandi
klettahöfði í Eyrarafjallinu austast á hálsin-
um. Þar sér enn til rústa kvíaréttar sem gerð
er úr þeim steinatökum að sá sem lítur þá
steina augum mun finnast lítið til kvíahellunn-
ar að Húsafelli koma. Verður þá þeim hinum
sama litið austur yfir Kolgrafarfjörð þar sem
blasir við bærinn að Berserkseyri og þá ef til
vill hugsað til vinnumanna Víga-Styrs. Komu
þeir kannski nálægt því að hlaða veggi þess-
arar kvíaréttar? Þarna uppi í klettunum, á
klettasnös, sáust til skamms tíma leifar sein-
ustu birkihríslunnar í Eyrarsveit.
í Eyrarstöpunum sem eru skammt vestan
bæjar á Neðri-Hallbjamareyri niður undir
mýrinni var huldufólksbyggð með tilheyrandi
ljósagangi og öðrum fyrirbærum sem fylgir
búsetu þess. Þar eru þau álög að stapana má
ekki slá eða hafa í frammi ærsl eða ólæti og á
svo a.m.k. við um vestari stapann en þeir em
tveir. Auðvitað era staparnir grasgefnir eins
og títt er um álagabletti og þar af leiðandi
freisting að sækja þangað heyfeng. Engar
sögur kann ég um að svo hafí verið gert og al-
menn virðing var borin fyrir staðnum bæði af
börnum og fullorðnum en fjölfóralt var hjá
stöpunum þar sem götuslóðinn heim að bæn-
um lá fast að þeim. Alfabyggð var sögð í hól-
barðinu sem gengur frá fjallinu í norður milli
bæjanna Innri- og Ytri-Traðar.
Þá var okkur bömunum sagt að álfabyggð
væri í Gráasteini, áberandi steini í brekkun-
um íyrir ofan býlið Hjarðarbrekku. Nær fjall-
inu er laut sem nefnist Grjótlaut, skemmtilegt
leiksvæði barna. I Gráasteini hlýtur að hafa
verið einbúi eftir stærð steinsins að dæma og
geðgóður hefur hann verið og umburðarlynd-
ur því oft var þar fyrirgangur bama að leik.
Þá má geta um nafnlausan stein sem ldofinn
er í tvennt og stendur við litla tjöm utar á
brekkunum. Þar þótti ekki gott að vera því
óhreint mun vera við steininn. Einnig má
nefna Draugalaut fyrir austan Eyrarhymu,
stað sem fældi frá sér þegar dimma tók. Efst í
henni á nokkuð vatnsmikill lækur upptök og
fellur síðan fram af bökkunum við Kolgrafar-
fjörð í fossi er heitir Spræningi. Mjög víða í
landi Hallbjamareyrar era stapar og borgir
og aðrir byggilegir staðir álfa og huldufólks
svo nema mundi heillri sókn. Kæmi þá Kastal-
inn að Neðri-Eyri vel til álita sem álfakirkja
vegna stærðar sinnar og reisnar. Sá skemmti-
legi siður er enn við líði að böm sem koma úr
berjamó austan með Eyrarhyrnu láta ber í
steinbolla eða hvilft sem er ofaní steini fast
við veginn skammt austan við Innri-Tröð. í
þvi mun eiga að felast einhverskonar þakklæti
íyrir góðan og skemmtilegan dag.
Gullhóll heitir þar sem gripahúsin að Efri-
Hallbjamareyri stóðu á hólnum norðanverð-
um. Þar eiga gull og gersemar að vera fólgin.
Einhvern tímann fyrr á öldum þá er
kirkja var enn að Hallbjamareyri hugð-
ust nokkrir ungir og tápmiklir menn ná
gersemum þessum og hófu að grafa í
hólinn. Er þeir höfðu grafið nokkra
stund verður þeim litið til kirkjunnar og
stendur hún þá 1 björtu báli. Þeir hætta
þegar greftrinum og hraða sér heim að
slökkva eldinn. En er þeir koma að
kirkjunni reynist þetta missýn ein og
enginn eldur laus. Snúa þeir nú aftur til
hólsins og taka til við gröftinn þar sem
frá var horfíð. Gengur svo um stund þar
til einn þeirra sér til hafsins að komin
era tvö feiknastór herskip upp á Bótina
þar sem er fiskislóð þeirra Eyrplássinga
skammt norðan skerja við landið.
Hætta þeir nú greftrinum í annað sinn
og halda til bæjar að gera fólki viðvart.
Er þeir koma heim að bænum hverfa
skipin sjónum þeirra eins og eldurinn í
kirkjunni áður.
Setjast þeir nú á rökstóla að ráða ráðum
sínum og sýnist sitt hverjum. En ofan á verð-
ur gróðavonin og enn halda þeir til hólsins og
taka til við að grafa sem ákafast. Koma þeir
nú niður á hellu eina mikla og fara að fást við
að ná henni upp. Verður þá gnýr feiknalegur í
fjallinu og er þeir líta til sjá þeir að her manns
drífur niður Sneiðingsgötuna með alvæpni og
miklum fyrirgangi og vopnaskaki. Miklum
felmtri sló á gullleitarmenn við sýn þessa og
þustu frá greftrinum, en um leið hvarf herinn
í fjallinu og þar með gáfu þeir upp frekari
gröft í Gullhóli. Ekki er þess getið að fleiri til-
raunir hafi verið gerðar til að ná gersemum
hólsins.
Engar sögur fara af fjöralöllum eða álíka
ókindum í Eyrarplássi sem er merkilegt þar
sem sjávarins varð að gæta árið um kring
vegna mikillar flæðihættu í skerjum fyrir
landi og voru Klumburnar við Gíslahjalla í
Eyrarodda hættulegastar. Var farið nótt eftir
nótt að hóa fénu úr skerjunum þegar þannig
stóð á um strauma og var því verki skipt niður
á bæina. Þó munu menn hafa orðið varir við
dýr í Skallabúðabótinni og í Akureyjum, sem
era skammt austur af Eyrarodda. Þar var til
skamms tíma á ferli sjávardýr sem hreinlega
gekk þar í hús.
Fyrir Eyrarplássinu er mjög skerjótt og
mikið útifiri. Langasker, Breiðasker og aust-
ast Irland, brimasamt í vestan- og norðanátt
og lending í malarkambi. Þegar þannig viðr-
aði var lífhöfn inni við Eyrarodda. Mikið út-
ræði var úr Eyrarplássi vor og haust, enda
gat verið stutt til fiskjar á bótinni, fiskislóð
sem liggur austur-vestur norðan skerja. Á
sjávarkambinum stóðu fiskihjallarnir
skammt, og við þá spil til að bjarga bátum frá
sjónum sem varð að gera eftir hvern róður.
Afla var skipt í fjöru og heim borinn nýr fisk-
ur eða biti af sel. Við sem fæddumst og ól-
umst upp í fjöranni og fiskihjöllunum munum
seint gleyma þeirri angan sem þar var að
finna. Þá sjáum við fyrir okkur sjómennina og
eigendur hjallanna er þeir straku um rár og
saltfiskstæður. Þetta vora þeirra verðbréf.
Auðlegð að eiga mat til næsta dags.
Ekkert er að finna um að sjóslys eða önnur
mannskæð óhöpp hafi hent við sjósókn úr
Eyrarplássi fyrir utan að við Naustaflögu á að
hafa orðið sjóslys til forna. Á meðan formað-
urinn þreifaði til tóbaksbauksins á hann að
hafa kveðið:
Nú er ekki í nefíð grand
nálgast tekur þrautabað.
Pó að kosti líf og land
leita verð ég bauknum að.
Einn mann rak á land á kili.
Niðurlag í næstu Lesbók.
Höfundurinn er lögregluþjónn í Reykjavík.
HUGMYNDIR
OG VIÐHORF
ISAIAH BERLIN: The Sense of Reality -
Studies in Ideas and their History. Edited by
Henry Hardy. With in introduction by Patric
Gardiner. Chatto & Windus 1996.
H enry Hardy hefur á undan-
fömum árum safnað saman
og gefið út mikið magn áður
óútgefinna ritgerða og verka
Isaiah Berlins. Þessi verk
eru meira og minna frá síð-
ustu 60 árum. Rit Berlins
eru fyrst og síðast „hug-
myndasaga" og þar af leiðandi saga „hug-
myndafræðanna“, en það hugtak kviknar í
frönsku stjómarbyltingunni, „ideologie".
Fyrsta rit Berlins var um Karl Marx og þar
með komst hann í nána snertingu við forvera
Marx, Helvetius, Condorcet, Saint-Simon og
Comte. Allir þessir höfundar áttu það sam-
merkt að hin vísindalega rann-
sóknaraðferð og vísindahyggjan,
sem hafði að dómi upplýsingar-
manna átt svo mikinn hlut að
þekkingaröflun um fyrirbrigði
náttúrunnar, myndi gilda í sama
mæli um rannsóknir á sögulegri
þróun mennskra samfélaga og
leiða að lokum til þess að upp-
lýsa menn um þær reglur og lög-
mál sem væru gild um samskipti
manna og innan samfélaganna.
Þegar Berlin hóf feril sinn
varð honum strax ijóst að til þess
að geta skilið hugmyndaheim
upplýsingarmanna varð hann að
skiija tímana frá skilningi þeirra
tíma og þar með leitaðist hann
við að skiija þá á þeirra eigin for-
sendum og þar með þá tíma sem voru þeirra
tími. Vísindalegum aðferðum varð ekki beitt
við rannsóknir á gangi sögunnar eða atburða-
rás löngu liðinna tímaskeiða.
Ævisaga Karls Marxs kom út 1939, síðan
The Age of Enlightenment 1956 og Four
Essays on Liberty 1969. Frá 1976 og til dató
hafa komið út 8 bindi, sjá bókfræðilista í lok
þessarar bókar.
Henry Hardy hefur unnið að útgáfu allra
þessara rita. Mikill hluti efnis þeirra hefur
birst áður í tímaritsgreinum hingað og þang-
að og þar er að finna markverðustu ritgerðir
Berlins.
Allar ritgerðir Berlins og bækur eru til-
raun til þess að útlista kenningar og viðmið-
anir 18. og 19. aldar hugsuða um pólitíska
hugmyndafræði og áhrif þessara hugsuða á
gang sögunnar, bæði til hægri og vinstri í
stjómmálum. Viðfangsefni hans era fjölþætt.
Menningarsagan eða grunnur menningar-
sögunnar á hverjum tíma er inntak margra
ritgerðanna, kenningar Herders og Vicos og
upplýsingarmannanna urðu grundvöllur
þeirra stefna í menningarefnum og stjóm-
málum sem mótuðu atburðarás 20. aldar. En
Berlin skrifar ekki um þessa fjölmörgu ein-
staklinga, sem koma við sögu, „ævisögu-
þætti“ í venjulegum skilningi, hann dregur
upp mynd þess þjóðfélags og þeirra heim-
spekikenninga sem mótuðu afstöðu þeirra,
hann lýkur upp tímum þeirra og útlistar við-
brögð þerira við atburðarás og pólitískri bar-
áttu samtíðarinnar.
Berlin er eðlilega óbundinn „mónisma“ í
útlistun sinni á gangi sögunnar. Hann er
mjög fjarlægur kenningunum um „endanleg-
an sannleika sögulegrar þróunar", en hann
skilur manna best þá höfunda sem telja sig
hafa fundið „lögmál“ um framvindu og full-
komnun sögunnar eða mennskrar viðleitni.
Hann afneitar „stóra sannleik" og er í ýms-
um efnum sammála Collingwood og H.A.L.
Fisher og fleirum um óvissuþáttinn sem er
ráðandi bæði í lífshlaupi einstaklinga, þjóða
og mannkynsins alls.
Ritgerðir Berlins og persónulýsingar ein-
kennast af skilningi hans á þeim óendanlega
fjölbreytileika mannheima, sem er aðalein-
kenni allrar góðrar sagnfræði og jafnframt
fáránleika áætlana og framtíðarhugmynda
heimskari tegundar stjómmálamanna og
hugmyndafræðinga.
I þessari bók Isaiah Berlins birtast rit-
gerðir sem ekki hafa birst áður utan ein, alls
eru ritgerðimar níu. Fyrsta ritgerðin fjallar
um raunskynið, þ.e. að skynja raunveruleik-
ann næst því sem mönnum er gjörlegt,
mennskan raunveruleika eða ástandið í þjóð-
félaginu og hegða sér samkvæmt skynsam-
legu mati á ríkjandi ástandi. Þessi skynjun er
aðall þeirra stjómmálamanna sem ná árangri
í stjómsýslu, höf. nefnir í því sambandi Otto
von Bismarck, Napóleon og Abraham
Lincoln. Þeir skynjuðu hvað var gerlegt við
það þjóðfélagslega ástand sem var raunheim-
ur þeirra tíma. Bismarck og Napóleon voru
lítt hrifnir af ideológum sinna tíma, eða
manna sem þóttust hafa lausn allra vanda-
mála í hendi sér og reistu hátimbraðar hallir í
nánustu framtíð, töldu sig færa um að skipu-
leggja framtíðina, sköpuðu „útópíumar“.
Comte og aðrir félagsfræðingar sem teljast
til útópista hafa gert mannkyninu meiri bölv-
im á 19. og 20. öld en nokkur
tyranni fortíðarinnar. Allar bylt-
ingar 19. og 20. aldar hafa endað
feril sinn í hafsjó af blóði myrtra
milljóna og forastumennimir
era nú taldir til verstu glæpa-
manna og fjöldamorðingja allrar
mannkynssögunnar. Berlin telur
að höfuðástæðan hafi verið
skortur á raunskyni, því raun-
skyni sem afneitar hugsjóna-
blaðri útópistanna. Næsta grein
er um skylt efni, pólitískt mat
stjómmálamanna, hvað sé gjör-
legt og hvað ekki. Þeir stjóm-
málamenn sem telja að vísinda-
lega sönnuð lög náttúru og efnis-
heims eigi sér hliðstæðu í mann-
heimum og telja að félagsfræði-
legar rannsóknir séu þess megnugar að finna
slík lög og hafi jafnvel fundið þau, vaða í
miklum villum. Höf. nefnir mörg dæmi um
slíka menn. Hættulegastir alha eru þjóðar-
leiðtogar sem eru algjörlega öruggir um eigin
kórréttar skoðanir á öllu nú og langt fram á
næstu öld, jafnvel aldir. Hið óvænta hrindir
slíkum út í ystu myrkur fyrr en seinna.
Þriðja greinin fjallar um höft á rit og mál-
frelsi, þá einkum heimspekinga og annai-ra
sem geta orðið hættulegir andstæðingar og
gagnrýnendur einsræðisstjóma, hér tekur
höf. dæmi úr sögu kommúnista og fasista.
Næstu tvær greinar eru um sögu sósíalism-
ans og marxismans á 19. öld. I ritgerðinni
um „Rómantísku byltinguna" ræðir höf. þá
gjörbyltingu sem verður fyrir áhrif stefn-
unnar á viðhorfum manna til hins almenna
og fasta mats á gildum upplýsingum og
skynsemishyggju, með óheftri einstaklings-
hyggju í siðgæði, fagurfræði og stjómmál-
um. En rómantíkin opnaði nýjar víddir
mennskrar meðvitundar. Imyndunaraflið
efldist og kennd fyrir dýrmætum fjársjóðum
„þjóðdjúpsins“, réttur tilfmninga, sem skyn-
semisstefnan hefti með skynsamlegum rök-
um, og persónulegt tjáningarfrelsi, sem
braust fram í hljómlist og bókmenntum og
öðram listum. En þessari meðvitundarbylt-
ingu fylgdi einnig rökleysishyggja og þjóð-
emishyggja, sem varð höfuðplága 20. aldar,
með vænum skammti þjóðrembu og þjóð-
drýldni ásamt meðfylgjandi nesjamennsku
og drýldni heimskingjans.
Ábyrgð listamannsins fylgir greininni um
rómantíkina og tengist henni á ýmsan hátt.
Hann fjallar um efnið í sambandi við mat
rússneskra hugsuða á 19. öld og bohemis-
mann í París. í ritgerðinni um Kant og kenn-
ingar hans, þær sem Berlin telur snerta upp-
komu þjóðemishyggjunnar, vitnar hann
einkum í ritgerð Kants „Hvað er upplýsing"
og niðurstöður Berlins era á vissan hátt
óvæntar. Loks er ritgerðin „Tagore og þjóð-
erni“. Þar rekur höf. hina sérstæðu sögu
skálds, sem byggir „andstæða" menningar-
heima, breskan og indverskan og þar kemur
þjóðemisvitundin aftur við sögu.
Isaiah Berlin andaðist 5. október sl. á
88unda aldursári, hann var vitrasti hug-
myndasögufræðingur þessarar aldar og
snjallasti essayisti enskrar tungu.
SIGLAUGUR BRYNLEIFSSON
Isiah
Berlin
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 14. MARZ 1998 9