Lesbók Morgunblaðsins - 14.03.1998, Blaðsíða 7

TAPAÐ (tilgangi sínum) (Losing(her Meaning)), 1988, olía á striga, 50x70 cm.
MÁLARINN (The Painter), 1994, olía á striga,
200x100 cm.
undirfötum - Marlene velti því fyrir sér
hvaða konur klæðist slíkum fatnaði og ákvað
að það gætu aðeins fyrirsætur, brúðir, hefð-
arkonur og prinsessur gert.
„Myndimar era í líkamsstærð og ég mál-
aði þær í pörum. Eitt verkið er annars vegar
af hávaxinni, grannri og þeldökkri fyrirsætu
og hins vegar af Díönu prinsessu. Verkið
heitir Stóra-Bretland og þó að fólk felli sig
misvel við myndimar tvær þá sel ég þær
ekki nema saman. Ástæðan er sú að á Bret-
landseyjum eru þeldökkir íbúar landsins enn
spurðir um uppruna sinn þó að þeir hafi búið
í landinu kynslóð fram af kynslóð.“
Á sýningunni Ungfrú mistúlkuð (Miss
Misinterpreted) fann Marlene sjálfri sér titil
sem hún er ekki í vandræðum með að standa
undir.
„Eg leik mér að tvíræðri merkingu og fólk
veit þess vegna oft ekki hvemig það á að
taka verkum mínum. Ég held að myndverk
geti aldrei haft einhlíta túlkun. Þau em ekki
eins og sena í Hitchcock-mynd þar sem
áhorfandanum er Ijóst af samhenginu að eig-
inmaðurinn hefur sett eitur í mjólkurglasið
sem hann færir nú konu sinni. I myndum-
verkum er aðeins sett fram ein svipmynd og
áhorfandinn býr ekki yfir annarri vitneskju
en þeirri sem myndverkið birtir honum,“
segir Marlene. „Og þar sem ég hafði fylgst
með ótrúlegustu skrifum um verk mín þótti
mér viss húmor í því að kalla sýningu mína
þessu nafni - Ungfrú mistúlkuð, sbr. Ungfrú
alhejmur.“
„Ólíkustu lönd um allan heim virðast sam-
einast um það í hveiju fegurð er fólgin. Þrátt
fyrir ofbeldi og mismunun í samfélaginu geta
þjóðir alltaf sameinast um eitt og það er feg-
HINN Mennski þrrfótur (The Human Tiphod),
1988, olía á striga, 180x90 cm.
urðarsamkeppni. Þetta fegurðargildismat
virðist líka vera það sem blívur í myndlistar-
heiminum. Þessi mynd er falleg, þessi er Ijót,
þessi er of stór og þessi er of lítil. Alltaf er-
um við að velja og hafna.“
Textar hennar ásamt titlum verkanna geta
oft veriið lykill að hugmyndaheimi listakon-
unnar. Þó hafa þessi sömu titlar stundum
leitt til ótrúlegustu mistúlkunar á verkunum
að mati Marlenar. Það sem gerist í hausnum
á áhorfandanum er öflugra en svo að sjón-
ræn framsetning geti keppt við. Marlene
hlær. „Gott dæmi um þetta er málverk sem
ég nefndi Málarinn (The Painter). Hug-
myndin að því kviknaði hjá dóttur minni þar
sem hún stóð nakin úti í garði og var að
mála. Hún hafði atað sig í málningu og stóð
þarna og horfði skömmustulega á mig. Þetta
var svo myndræn sjón að ég notaði hana í
málverk af stúlku með aðra höndina rauða
og hina bláa. Verkið nefndi ég Málarinn. En
viti menn, ég fór að lesa og heyra af túlkun
myndar „af stúlku með saurugar hendur“ -
sumir sögðu blóðugar, og allt var þetta svo
skelíilegt." Henni þykja verk sín oft túlkuð
of alvarlega og minnist orða Samuels
Becketts: „Ekkert er eins fyndið og sorg-
mætt andlit.“
„Stundum hef ég notað miðil myndarinnar
til að tjá sorg mína yfir misheppnuðu ástar-
sambandi en myndir mínar eru ekki eilífur
grátur og kveinstafír og það getur verið gott
að hlæja að eigin óhamingju. Verk mín má
upplifa frá mörgum sjónarhomum og stund-
um finnst mér þessi andlit einna líkust and-
litum úr sápuópemm þar sem treginn verður
leikrænn og yfirborðskenndur. Og í raun
bráðfyndin!"
FERÐIN LANGA
Ferðin langa eftir Johannes V. Jensen er talin til sígildra
meistaraverka danskra bókmennta. ÖRN OLAFSSON
kallar bókina sköpunarsögu mannkyns í eftirfarandi
grein sinni. Hann víkur einnig að nýlegri umfjöllun um
bókina sem er í póstmódernískum anda og hrekur rök-
stuðning höfundarins.
ANÝLIÐNU ári birtist enn
einu sinni eitt sígildasta
meistaraverk danskra bók-
mennta á þessari öld, og þótt
víðar væri leitað. En það er
skáldsagnabálkimnn Ferðin
langa sem Johannes V. Jen-
sen sendi frá sér á ámnum 1908-1922. Titill-
inn vísar til þess að sögurnar fjalla um veg-
ferð mannkyns frá því það aðgreindist frá
dýmm með því að ná tökum á tækni, og fram
að þvi að Evrópumenn uppgötvuðu Ameríku
um 1500, lokabindið heitir Kristófer Kól-
umbus. Þessi sköpunarsaga mannkyns er frá
sjónarmiði trúleysis, enda var höfundurinn
eindreginn fylgismaður þróunarkenningar
Darwins.
Fyrsta bindið heitir Landið týnda, og fjall-
ar um dýrslega tilveru fólks í stöðugri hættu
fyrir rándýram. Það býr í skugga eldijalls, og
þaðan berst lausnin, einn úr flokknum grípur
brennandi grein og notar til að hræða rándýr
burt, þar með nær mannkynið tökum á eldin-
um, enda hefur fólkið uppgötvað eftir skógar-
elda, að kjötið af hálfbrannum dýraskrokkum
er betra en hrátt kjöt. Annað bindið, Jökull-
inn, birtir enn betur þróunarkenninguna sem
liggur bálkinum til grandvallar. Þar sem
fyrsta bindi hafði gerst í suðrænu loftslagi á
Norðurlöndum, þá hefst nú ísöld. Flest fólk
flýr undan jöklinum sem leggur undir sig
land þeirra, það hagar sér alveg eins og dýra-
flokkarnir, og rís því ekki á miklu hærra
menningarstig en dýr. En einn er sá, sem
hafði verið útskúfað úr hópnum fyrir að láta
eldinn deyja út, Drengur. Hann stendur gegn
jöklinum, sigrast á örðugleikunum, og upp-
götvar eldfæri, getur því tendrað sér aðsetur
hvenær sem er. Þetta er villt mannæta, sem
þyrmir þó veikbyggðri konu, Moa. Og af
þeim sprettur ættbálkur sem þroskast af
baráttunni við erfiðleikana. Þriðja bindið
heitir Norna-Gestur, og munu ýmsir lesend-
ur kannast við það sem Óðinsheiti. Hér er
saga Norðurlanda frá steinöld fram á eiröld,
og söguhetjan Gestur er löguð eftir Örvar-
Oddi, verður nær ódauðlegur og alltaf á ferð.
Hann kemur líka fram í næsta bindi, Ferð
Kimbrana, sem segir frá hinni frægu innrás
Jóta í Rómaveldi.
Goðsögur
Margt má telja þessum bálki til ágætis.
Þar á meðal er mikil fjölbreytni, kímni í
bland við hátíðleika, og afar hrífandi stíll.
Náttúrulýsingar era heillandi, einkum verða
minnistæðar lýsingar á ósnortnum skógum
Sjálands á steinöld í upphafi Norna-Gests.
En það sem greinir þessar sögur, og sum
önnur verk JVJ frá skáldsögum á hans tíma
og löngum síðar, er hvernig hann fyllir þau af
goðsögum. Þar er ekki fyrst og fremst um
það að ræða hvernig hann tekur fornfrægar
goðsögur, svo sem um Prómeþeif sem færði
mannkyninu eldinn, um Óðin eða Örvar-Odd.
Þetta er þó mikilvægur þáttur verksins, JVJ
fléttar þessum menningararfi mannkyns inn í
það og endurtúlkar. Enn mikilvægara er þó
goðsöguleg framsetning, einkum að lýsingar
á persónum og umhverfi era í senn mynd-
rænar, sérkennilegar, og þó jafnframt dæmi-
gerðar, almenns eðlis. Þetta hafa mörg skáld
reynt, fyrr og síðar. Athyglisverðar era skil-
gi’einingar JVJ sjálfs: „Sérhver lýsing sem
tengir hluta náttúrunnar við tímann, er
goðsaga ... Sleppið söguþræði, einbeitið ykk-
ur að þessum snöggu leiftrum frá kjarna
hlutanna, sem varpa ljósi á menn og tíma, og
þá er komin goðsaga". Þetta er lykillinn að
töfram FL, þessvegna verður náttúran eins-
konar aðalpersóna, eilíf, en í ýmsum mynd-
breytingum.
Póstmódern?
Nýlega birtist umfjöllun P. Houe um
þennan skáldsagnabálk hjá forlagi Kaup-
mannahafnarháskóla. Þar er beitt „afbygg-
JOHANNES V. Jensen
ingu“ (dekonstruktion), og fjallað um bálkinn
sem „póstmódernisma". Hvernig lítur nú
skáldsagnabálkurinn út í spegli þessara
tískustefna bókmenntatúlkunar? Ég verð að
segja, að mér virðist sjónarhomið afar
þröngt, þvi hér er eingöngu talað um hug-
myndir, eins og skáldskapur sé úr þeim gerð-
ur. Ekkert er minnst á byggingu sagnanna,
persónusköpun, lýsingar á náttúru og hlut-
um, stíl né annað það sem greinir bók-
menntaverk frá öðram textum. Hugtakið „af-
bygging" sýnist mér upphaflega hafa merkt
þá aðferð, að leita að þeim forsendum verks-
ins, sem ekki era nefndar, sem það gengur út
frá sem sjálfsögðum hlut, en era það ekki
endilega í augum lesenda eða ætti ekki að
vera skv. ritskýranda. Þetta var því róttæk
aðferð, oft í pólitískum skilningi, ævinlega í
menningarlegum. En nú virðist þetta oftast
haft um einhvern leik að andstæðum hug-
myndum, eitthvað á þá leið, að „hér segir
þetta. En mætti ekki alveg eins hugsa sér
andstæðuna?“ Mér finnst þetta yfirleitt afar
ófrjótt, lesendur verða engu nær.
Póstmódernismi verksins á að birtast í því,
einkanlega, að þar ræður ekki ein saga, held-
ur koma fram margar, sem eru hver sín út-
gáfa af heildinni. En það er ekki nýtt. Þetta
einkennir frægustu skáldsögur frá síðari
hluta 19. aldar, svo sem Stríð og frið Tolstojs,
rússneski bókmenntafræðingurinn Bakhtin
hefur talið það megineinkenni merkra skáld-
sagna, að vera margradda. Einnig í Madame
Bovary eftir Flaubert, frá miðri 19. öld, koma
fyrir náttúralýsingar, sem era ítarlegar,
myndrænar, og einsog þrungnar táknrænni
merkingu, sem verður þó ekki negld niður við
tilvísun til tilekinna fyrirbæra. Það er sama
aðferð og í FL. Það má virðast einkennilegt
að segja Ferðina löngu koma á eftir módem-
ismanum, sem einmitt átti sitt blómaskeið
þegar hún birtist; í leit að horfmni tíð samdi
Marcel Proust á árunum 1913-1922, seinna
árið birtist Ulysses eftir James Joyce, og
Virginia Wolf semur sínar módernu skáld-
sögur einmitt uppúr birtingartíma FL, og svo
mætti áfram telja. Helsti munur þessarra
módernu skáldverka og FL er að hún fylgir
röklegu samhengi í stórum dráttum, en þau
era meira eða minna sundrað í einstakar
skynmyndir. Sameiginlegt einkenni er að
sögumaður er mjög fjarlægur efninu, heldur
mikilli yfirsýn. En í FL er hann ópersónuleg-
ur, líkt og hjá Flaubert, sem varð fyrirmynd
hlutlægnislegra skáldsagna á siðari hluta 19.
aldar og framvegis. Mín ályktun er að FL sé
síður en svo póstmódem, fremur formódern,
en umfram allt sígild. .
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 14. MARZ 1998 7