Lesbók Morgunblaðsins - 14.03.1998, Blaðsíða 12

_______________________________J
ZAPATISTAUPPREISNIN í CHIAPAS
. OG STAÐA INDÍÁNANNA ÞAR
EFTIR ELLEN GUNNARSDÓTTUR
„Sjálfstæði" indiánanna
eins og mexíkóski rithöf-
undurinn Carlos Montema-
yor tekur fram er í raun
^„einangrun, utangarðstil-
vera og eymd" sem ein-
kennist af svo til engri
menntun, næringu, heilsu-
gæslu eða virku dóms-
kerfi. Fram að fjórða ára-
tug þessarar aldar unnu
flestir Chiapasbúar á
nautabúum eða sykur- og
kaffiplantekrum stórra
landeiganda.
ANN 1 janúar 1994 hófu Mar
Chiapasfylkis í Mexíkó uppreisn
gegn mexíkóskum stjómvöldum.
Liðsmenn uppreisnarhersins
kölluðu sig Zapatista eftir Emili-
ano Zapata, frægustu byltingar-
hetju Mexíkó. Þann 1. Janúar
hertóku þeir höfðuborg fylkisins,
San Cristóbal de las Casas ásamt öðrum borg-
um og bæjum. Skærur við þjóðarherinn vörðu
í tólf daga þegar stjómvöld létu undan þrýst-
ingi og sömdu um vopnahlé og settust að
samningaborði. Kröfur uppreisnarmanna
snerust flestar um aukið félagslegt réttlæti og
batnandi lífskjör í fylkinu sem er það fátæk-
asta í Mexíkó. Nú fjómm árum síðar telja
ýmsir að hreyfingin hafi rannið sitt skeið á
enda. Stjórnvöldum hefur tekist að draga
samningaviðræður á langinn og Zapatistamir
era ekki tilbúnir veralegra tilslakanna. Stuðn-
ingur og athygli almennings er svo að segja á
þrotum og stjómarandstaðan Lýðræðislegi
Byltingarflokkurinn (PRD) sem áður studdi
Zapatistanna er að taka við stjómartaumun-
um í höfuðborginni og hefur þar af leiðandi um
annað að hugsa. Á þjóðhátíðardaginn, 16 sept-
ember þrömmuðu 1111 Zapatistar inn í borg-
ina og inn á aðaltorgið þar sem þeir kröfðust
þess að stjómvöld efndu loforð þau sem þegar
höfðu verið gefin og undirrituð í samningar-
viðræðunum. Innreið þreyttra og hungraðra
liðsmanna uppreisnarhersins má e.t.v. teljast
táknræn fyrir endalok hreyfingarinnar. Nú
þegar nokkur timi er liðinn síðan uppreisinin
hófst, og ekki síst þar sem endalokin virðast
vera á nánd, hafa fræðimenn nú hafist handa
við að rekja ítarlegar en áður aðdragandann
að sköpun byltingarhersins í Chiapas.
Frá Bartolomé de las Casas
til Samuel Ruiz
Árið 1515 gekk ungur munkur af reglu
Domíníkana, að nafni Bartolomé de las Casas,
á fund Karls V Spánarkonungs. Fyrir framan
konung og hina flæmsku ráðgjafa hans for-
dæmdi hann framferði spænsku conquistador-
anna gagnvart indíánum nýja heimsins. Að
hans sögn var nú landarán, morð og þrælahald
hlutskipti þessa fólks og konungi bæri skylda
til að vemda þessa nýju þegna sína rétt eins
og honum bæri að vemda íbúa Spánar gegn
lögleysu og kúgun. Málflutningur munksins
sannfærði konung og ráðgjafa hans um mikil-
vægi þess að takmarka vald leiðtoga spænska
herliðsins í nýja heiminum. Las Casas hélt
áfram baráttu sinni fyrir réttindum indiána
þar til ársins 1542 að hann bar sigur úr býtum
með setningu „Nýju Laganna" sem afnámu
þrælahald á þeim forsendum að indiánar væra
frjálsir þegnar Spánarkonungs og kváðu svo
um að indiánum skyldi borgað kaup fyrir
vinnu sína í þágu spænskra landeigenda. Eftir
þennan sigur bauð konungur honum annað
mikilvægasta biskupsdæmi nýja heimsins,
Cuzeo, Perú, fyrram höfuðborg Incanna. Las
Casas afþakkaði en bað í þess stað um lítil-
vægasta og fátækasta biskupsdæmi konungs,
Chiapas. Þangað leiddi hann 45 dóminíkanska
munka og hófst handa við að að innleiða rétt-
læti í samskiptum spánverja og indiána. Vold-
ugasta vopn hans í þessari baráttu var synda-
flausnin; hann skipaði munkum sínum að neita
hverjum spánverja, sem tekið hafði land frá
indiánunum um syndaflausn. Indiánar héraðs-
ins tóku biskupnum sem frelsara sínum og
verndara.
Fjögur hundrað ár liðu frá dauða de Las
Casas og lítið breyttist í Chiapas. Indiánarnir
fengu lönd sín ekki til baka og unnu á búgörð-
um fólks sem oftast er jafn evrópskt í útliti og
fyrstu conquistadoramir. Lifnaðarhættir hafa
ekki breyst. Flestir búa í leirkofum með strá-
þaki og leirgólfi þar sem þeir sofa á strámott-
um og nærast á baunum og korni. Árið 1960
fengu Chiapasbúar nýjan biskup, Samuel Ru-
iz. Hans aðaláhyggjuefni var að Chiapasbúar
virtust í auknum mæli gerast fráhverfir kaþ-
ólskunni og jafnvel snúast snúast til mótmæl-
endatrúar. Það leið hinsvegar ekki á löngu þar
til hinn nýji biskup gerði sér grein fyrir hinni
gífurlegu fátækt og eymd sem ríkti í héraðinu.
„Ég kom til San Cristóbal til að snúa hinum
fátæku aftur til trúarinnar en það era þeir
sem hafa að lokum sannfært mig“ minntist
hann síðar. Eftir þessi sinnaskipti beitti Ruiz
kröftum sínum í þágu indiánanna.
„Miskunnarlaust
sjálfstæði"
Heimur sá sem blasti við hinum nýja bisk-
upi í Chiapas átti í raun ekkert sameiginlegt
með þjóðfélagi því sem hafði orðið til í Mexíkó-
borg og öðram þéttbýliskjömum i miðhálend-
inu. Mexíkó hefiir ætíð verið land andstæðna.
Enn þann dag í dag ríkja skörp skil á milli
norðurs og suðurs: Norðrið og stór hluti mið-
hálendisins era þjóðfélög þar sem spánveijar,
indiánar og fólk af afrískum upprana hafa
blandast í gegnum aldimar en í suðri
(Michoacán, Guerrero, Oaxaca og Chiapas)
hefur indíánasamfélagið að mörgu leyti lítið
breyst síðan fyrir daga Columbusar.
Síðan á seinni hluta 19. aldar hefur
mexíkóska þjóðin öðlast aukið stolt yfir menn-
ingararfi sínum frá þjóðfélagið því sem ríkti
hér fyrir komu Spánverjanna. Mexíkönum af
EMILIANO Zapato, frægasta
byltingarhetja Mexíkó.
spænsku (creolar) og blönduðu (mestizos)
bergi hefur verið kennt frá bamæsku að líta á
sig sem erfingja þessa menningarheims. Hins-
vegar hafa viðhorf til hinna raunveralegu erf-
ingja þessarar menningar löngum verið blönd-
uð; aðalmarkmið stjórnvalda síðustu tvö hund-
ruð árin hefur verið að aðlaga indiána að því
þjóðfélagi sem skapast hefur í landinu á þessu
tímabili, og „aðlögun" þýðir oftast afneitun á
eigin menningu.
Chiapas hefur ætíð verið útvarðarþjóðfélag
og fyrir utan auð þann sem gamlar heldri fjöl-
skyldur og athafnamenn hafa dregið til sín úr
skógarhöggi, búfjárrækt, olíuvinnslu og land-
búnaði hefur svæðið að mestu leyti verið
gleymt af stjómvöldum og mestum hluta þjóð-
arinnar. Mestur hluti íbúa era indiánar sem
oftast tala ekki spænsku og búa við sína eigin
siði og hefðir.
„Sjálfstæði" indiánanna eins og mexíkóski
rithöfiindurinn Carlos Montemayor tekur
fram er í raun „einangran, utangarðstilvera og
eymd“ sem einkennist af svo til engri mennt-
un, næringu, heilsugæslu eða virku dómskerfi.
Fram að fjórða áratug þessarar aldar unnu
flestir Chiapasbúar á nautabúum eða sykur-
og kaffiplantekram stórra landeiganda. Þetta
skipulag breyttist að mörgu leyti við
landumbætur mexíkósku stjómarinnar.
Vinnufólki á slíkum búgörðum var nú gert
kleift að stofna sín eigin þorp, byggð á sam-
vinnubúskap (ejidos), og gefið land til að
yrkja.
Árið 1950 vora 162 slík þorp í héraðinu flest
stofnuð í harðri baráttu við landeigendur sem
vora síður en svo tilbúnir að lúta hinum nýju
lögum. Búskapur stundaður í þessum þorpum
var að mestu kaffirækt, þar sem hvorki var til
stofnfé né land til að hefja nautgriparækt sem
á þeim tíma var arðvænlegasti atvinnuvegur
svæðisins. Á fimmta áratugnum varð hins veg-
ar tvennt til að raska jafnvægi og velferð þess-
ara samfélaga. f fyrsta lagi gerðu margir
hinna nýju þorpsbúa sér grein fyrir að sam-
vinna við fulltrúa stjórnarflokksins PRI væri
vænleg hvað þeirra eigin hagsmuni varðaði og
þannig sköpuðust fljótt valdahópar sem réðu
lögum og lofum. Stjórn þorpanna var í hönd-
um eins aðila, cacique, sem hlýddi fyrirmælum
að utan og fór með öll völd. Spilling og mútur
byrjaði að einkenna stjórnkerfi þorpanna og
ungt fólk sem tilheyrði ekki kerfinu sat eftir
landlaust. í öðra lagi stuðlaði hinn fábrotna
heilsugæsla sem þó hafði verið komið á stofn í
mörgum bæjum af stjórnvöldum að fækkandi
ungbamadauða. Enn var algengt að fjölskyld-
ur eignuðust 12-14 börn en nú komst oft meira
en helmingur á legg. Af þessum ástæðum
fjölgaði íbúum Chiapas um 50% á sjötta ára-
tugnum og um 40% á þeim sjöunda. Einnig
hófu stórir landeigendur að reka vinnufólk sitt
af landinu til að hefja nautgriparækt sem
krafðist lítils vinnuafls og varð landeigendum
mikil auðlind á tímabilinu 1950-1970. Land-
leysi hafði ætíð verið vandamál meðal íbúa
héraðsins en varð nú að allsherjar kreppu.
Skærar bratust oft út vegna deilna út af landi,
þorpsbúar keyptu vopn og settu upp sína eigin
lögreglu til að vakta umráðasvæði sín.
Landleysið gerði það að verkum að þúsund-
ir manna fluttu til norðurs, til höfuðborgarinn-
ar, eða annarra þéttbýliskjarna. Þrátt fyrir
þessa fólksflutninga var eftirspurn eftir landi
ennþá gífurleg í héraðinu. Til að vernda stór-
býli gegn innrásum landlausra bænda leyfðu
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 14. MARZ1998