Lesbók Morgunblaðsins - 14.03.1998, Blaðsíða 13

stjórnvöld á sjötta áratuginum landnám í hluta
af Laeandon frumskóginum í norðvesturhluta
Chiapas. Þangað fluttu indiánar hvaðanæva úr
héraðinu, tzeltales, tzoztiles, choles, tojobales
og zoques. Allir töluðu sínar eigin tungur og
fæstir töluðu spænsku.
Fyrir indiánana sem komu frá hálendinu
voru aðstæður í frumskóginum gífurlega erfið-
ar; hiti, rigning og aur gerðu búskap þungan í
vöfum og sjúkdómar herjuðu á þá. Skólar og
heilsugæsla voru ekki til. Þrátt fyrir þessa erf-
iðleika hélt fólk áfram að flytja til Lacandon-
svæðisins og nýjar kynslóðir uxu úr grasi í
þorpunum. A sjöunda áratugnum fjölgaði fólki
úr 60,000 í 120,000 á svæðinu. Flestir stund-
uðu sjálfsþurftarbúskap en alla dreymdi um
að hefja nautgriparækt og eignast peninga.
La Sultana þorpið, til dæmis, þar sem bjó
fólk sem verið hafði rekið af stórbýli í ná-
grenni Ocosingo, þegar landeigandinn ákvað
að breyta landi sínu í beitiland fyrir nautgiápi,
hóf svínarækt í þeim tilgangi að eignast reiðu-
fé til að kaupa nautgripi. Eftir því sem tíminn
leið hófu mörg þorp í Lacandonfrumskóginum
kaffirækt sem krafðist ekki mikils stofnfés.
Friðurinn ríkti hinsvegar ekki lengi. Arið
1972 undirritaði þáverandi forseti Mexíkó, Lu-
is Echeverría skjal sem skipaði svo fyrir að
meira en 600,000 hektara landi af Lacandon-
svæðinu skyldi skilað til Lacandonindiánanna
sjálfra, fumbyggja svæðisins. Á þessum tíma
bjuggu á svæðinu u.þ.b. 4000 aðfluttar fjöl-
skyldur sem var gert að flytja í burtu með
valdi.
Þeim þorpum sem tókst að verja lagalegan
rétt sinn til Iandsins var bannað að stækka
umráðasvæði sitt. Þannig skapaðist enn og
aftur eymd meðal hinna ungu sem áttu nú
ekkert tilkall til lands. Opinber tilgangur skip-
unarinnar var að fullnægja réttlætinu og gefa
skóginn aftur til hinna raunverulegu íbúa hans
en á bak við tjöldin voru undirritaðir samning-
ar á milli Þróunarbankans í eigu stjórnvalda
og Lacandon indiánanna sem skuldbatt hina
síðarnefndu til að leyfa bankanum aðgang að
u.m.þ. bil 10,000 trjám á ári.
Þannig batt ríkistjórnin enda á samkeppni
við önnur skógarhöggsfyrirtæki á svæðinu. Á
áttunda áratugnum var efnahagskreppa í
Mexíkó. Á Lacandonsvæðinu þar sem þoi-pin
börðust um land varð ofbeldi daglegt brauð.
Frá 1989 lækkaði heimsmarkaðsverð á kaffi
um 60% og þeir sem höfðu hafið kaffirækt í
skóginum töpuðu meira en helmingnum af
tekjum sínum. Ekki bætti úr skák þegar þá-
verandi forseti, Carlos Salinas de Gortari, batt
árið 1991 enda á úthlutun lands til þeirra sem
þurftu á því að halda.
I raun höfðu umbætur þessar einungis verið
til á pappírnum síðustu þrjátíu árin og Salinas
lýsti því yfir að tilgangur hans væri að stöðva
spillingu þá sem hafði skapast síðan á fjórða
áratugnum í kringum umbæturnar.
Akvörðun forsetans varð að lögum árið
1992. Sama ár bannaði ríkisstjóri Chiapas
þorpsbúum í skóginum að stunda nautgripa-
rækt á þeim forsendum að varðveita yrði nátt-
úrulegt jafnvægi svæðisins. Einkafyrirtækjum
var hinsvegar leyft að halda áfram nautgripa-
rækt í skóginum. Dropinn sem fyllti bikarinn
var síðan væntanleg efnahagssamvinna Amer-
íkuríkjanna eða NAFTA. Meirihluti Chiapas-
búa, þar á meðal íbúar Lacandonsvæðisins
ræktaði korn til sölu. Korn frá Bandaríkjunum
yrði a.m.k. helmingi ódýrara en þeirra fram-
leiðsla. Það var í Lacandonskóginum sem
Zapatistauppreisnin hófst.
Frá Ruiz biskupi til
subcommandante Marcos
Þegar Samuel Ruiz kom til Chiapas árið
1960 höfðu prédikarar af mótmælendatrú þeg:
ar náð miklum áhrifum meðal þorpanna. I
eymd þeirri sem ríkti í héraðinu var boðskap-
ur þeirra skýr, skorinorður og huggandi: Tæk-
ist mönnum að halda út hina vonlausu og sárs-
aukafullu tilveru sína á jörðu biði sæluvist eft-
ir dauðann.
Boðskapur þessi hjálpaði fólki að sætta sig
við hlutskipti sitt og bíða eftir betri tilvist.
Kaþólska kirkjan, á hinn bóginn, virtist fjar-
lægjast fólkið meira og meira eftir því sem
ástandið varð verra. Kirkjurnar voru oft í
meira en þi'iggja daga göngufjarlægð frá
þorpunum, sérstaklega í Lacandon og ef fólk
komst til messu skildi það oft ekki spænskuna
vel og þó að það svo væri, fólu orð prestanna
ekki í sér boðskap sem skírskotaði til að-
stæðna þess.
Eftir löng ferðalög um héraðið hóf Ruiz að
endurskipuleggja starfsemi kirkjunnar. Hann
stofnaði fimm skóla sem fengu til sín unga
menn af mismunandi svæðum og tungumálum
í þriggja mánaða námskeið sem útskrifaði þá
að lokum sem kaþólska katekista. Á námskeið-
inu lærðu þeir grundvallaratriði í spænsku,
boðskap kaþólsku kirkjunnar og einhverja iðn.
Eftir útskrift sneru katekistarnir til þorpa
sinna og boðuðu Guðs orð á þeirra eigin
tungumáli og settu upp vinnustofur þar sem
fólki var kennt að framleiða vörur til sölu.
Ljósmynd: Raul Ortega.
SAMUEL Ruiz biskup. „Hann lærði tvö algengustu mál héraðsins og í gegnum árin þróaði
sinn eiginn boðskap sem hann beindi til hinna fátæku: „Guð er Guð hinna fátæku..."
MARCOS, einn af leiðtogum Chiapasbúa.
SAMNINGAVIÐRÆÐUR í dómkirkju.
Ruiz sjálfur sótti Vatican II fundina í Róm
frá 1963-1965 og tileinkaði sér boðskap páfans
um tilgang kaþólsku kirkjunnar, „kirkja allra
og sérstaklega kirkja hinna fátæku. Hann
lærði tvö algengustu mál héraðsins og í gegn-
um árin þróaði sinn eiginn boðskap sem hann
beindi til hinna fátæku: „Guð er Guð hinna fá-
tæku...Guð er ekki Guð mannréttindana eins
og hinir voldugu skilgreina þau. En Guð er
Guð þeirra sean ekki búa við mannréttindi."
M.ö.o. kirkjunni sem þjóni Guðs á jörðu bar
að sitja ekki auðum höndum og horfa upp á
óréttlæti heldur berjast gegn því til að reisa
Guðsríki á jörðu fyrir hina fátæku.
Á sjöunda áratugnum leiddi hugmynda-
fræðilegur ágreiningur smám saman til klofn-
ings innan Chiapas kirkjunnar. Annar hópur-
inn hélt sig við prédikun orðs Guðs en hinn var
mun pólítískari í sjónarmiðum sínum. Bisk-
upinn studdi við bakið á seinni hópnum sem
varð svo að segja einráður meðal þorpanna í
Lacandonskóginum. Eftir því sem þeir öðluð-
ust betri innsýn inn í hinn stærra heim sem
umkringdi, gerðust margir katekistanna rót-
tækir og gengu til liðs við uppreisnarmenn þá
sem höfðu komið til Chiapas á áttunda ára-
tugnum.
• Á sjötta áratugnum hófu ýmsir uppreisnar-
hópar að hreiðra um sig í Mexíkó. Kjarni þess-
ara hópa voru háskólanemar og tilgangurinn
að bylta einveldi PRI flokksins og spillingu
þeirri sem blómstraði í stjórnkei'finu. Eftir
blóðbaðið á Tlatelolco torginu í Mexíkóborg
árið 1968 þegar herinn truflaði friðsamleg
mótmæli gegn stjórnvöldum og myrti meira
en hundrað háskólanemendur varð tilvera
þessai-a hópa æ erfiðari. Leiðtogar þeh-ra voru
myi-tir af hernum og höfuðstöðvar þein-a eyði-
lagðar.
Einn stærsti hópurinn var Frelsisherinn
(Fuerzas de Liberación Nacional) stofnaður í
kiingum 1970. Um miðjan áttunda ái'atuginn
gerði stjórnarherinn árásir á þrjár stærstu
stöðvar hópsins í suður- og norðurhluta lands-
ins, leiðtogarnir voru myrtir, handteknir eða
„hurfu“.
Þann 17 nóvember árið 1983 héldu sextán
leiðtogar FLN í skjóli nætur inn í Lacandon-
frumskóginn. Þar á meðal voru fjórir indiánar
sem áttu fjölskyldur í skóginum. Aðrir félagar
voni svo að segja allir hvítir (ladinos), mennt-
aðir miðstéttannenn. Tilgangur þein'a var að
sannfæra „þá fátækustu meðal fátækra í
Mexíkó" um nauðsyn þess að rísa upp gegn
stjórnvöldum og stofna Zapatista Frelsisher-
inn (Ejercito Zapatista de Liberación
Nacional).
Þegar FLN liðsmenn komu til Chiapas voru
þegar til staðar í héraðinu ógrynni af félaga-
samtökum sem börðust fyrir réttindum indi-
ánanna, flest studd af biskupi Ruiz. Öll þessi
félög skipulögðu mótmælagöngur og hungur-
verkföll til að krefjast lands og gerðu innrásir
inn á lönd stórbýla í einkaeign.
Castellanos var einnig einn stærsti landeig-
andinn í Chiapas. Stjórn hans einkenndist af
spillingu og harðræði, leiðtogar félagasamtaka
bænda voru pyntaðir og myrtir á skipulagðan
hátt og hús þeirra oft brennd. Næsti ríkis-
stjóri sem tók við völdum árið 1989 var lög-
fræðingur menntaður í Cambridge háskóla í
Englandi. Hann notaði dómskerfið til að út-
rýma samtökum sem börðust fyrir mannrétt-
indum. Viðbætur hans við lög fylkisins kváðu
svo um að opinber mótmæli yrðu hér með
glæpsamlegt athæfi sem refsað yrði með fang-
elsjsvist.
I þessu andrúmslofti áttu liðsmenn FLN
auðvelt með að afla sér fylgis meðal bænda
Chiapas, sérstaklega í Lacandonfrumskógin-
um. Aðaltengiliður þeirra við umheiminn og
biskupsumdæmið fyrstu árin var Lázaro
Hernandes, tzeltal indiáni sem var svo virtur
af indiánum skógarins að þeir gáfu honum
embætti hálfgerðs æðsta prests (tuhunel).
Hann kom á sambandi við biskup og samtök
róttækra presta í Chiapas (SLOP).
Það var hinsvegar ekki fyrr en 1985 sem
Zapatistarnir hófu að opinbera þorpunum í
skóginum tilveru sína. Fyrsta þorpið sem þeir
höfðu samband við var San Francisco. í skjóli
myrkurs héldu þeir fund með þorpsbúum og
buðu fram þjónustu sína sem fólst í því að
setja upp skóla, læknishjálp, bólusetningar,
heræfingar og koma á stjórnmálaumræðu®
meðal íbúanna.
Sömu aðferðir voru notaðar við að vinna
önnur þorp yfir á þeirra band. Þróunarhjálp
sem þessi stóð ekki til boða af hálfu stjórn-
valda og herþjálfun sú sem Zapatistarnir buðu
þorpsbúum var kærkomin þar sem mexíkóski
herinn undir stjórn Castellanos ríkisstjóra
hafði aukið aumsvif sín í skóginum til muna.
Smám saman jukust umsvif hreyfingarinn-
ar. Vopn voru keypt meðal annars í skjóli
Samtaka um Þróunarhjálp til Mexíkóskra
Indiána (DESMI) en félagar þeiiTa í Chiapas
voru flestir leynilegir fylgjendur eða liðsmenn
Zapatista. Á seinni hluta áttunda áratugarins
náði hreyfingin áhrifum meðal einna stærstu
samtaka bænda á svæðinu.
Samtökin, skammstafað ANCIEZ, beitti sér
fyrir þróunarhjálp á þeim stóru svæðum sem
aldrei höfðu fengið slíka hjálp af hálfu stjórn-
valda. í Janúar 1992 fór fyrsta mótmælaganga
samtakanna fram í bænum Ocosingo. I henni
tóku þátt um 4000 bændur. Göngumenn mót-
mæltu meðal annars hinum fyrii'hugaða
NAFTA samningi og umsvifum hersins í fylk-
inu. Eftir því sem efnahagsástandið versnaði í
Chiapas sneru Zapatistarnir og liðsmenn
þeirra í félagasamtökum og kirkjunni sér að
stríðsundirbúningi.
í Janúar 1993 hittust leiðtogar FLN til að
taka ákvörðun um hvort farið skyldi út í stríð
eða ekki. Margir álitu að uppreisnarherinn
væri ekki tilbúinn, best væri að bíða í önnur
tíu ár þangað til að styrkur þeirra hefði aukist
í vestur-og norðurhluta landsins. Marcos
ásamt öðrum Chiapasleiðtogum kvað nauðsyn-
legt að hefja uppreisnina sem fyrst. Samuel
Ruiz hafði snúist gegn skæruliðunum þegar
hann gerði sér grein fyrir alvöru þeirri sem
fylgdi stríðsundirbúningi þeirra og ferðaðist
nú um héraðið til að biðja bændurna um að
styðja þá ekki.
Mexíkóski herinn vissi af tilveru þeirra og
myndi ráðast á höfuðstöðvar þeirra af fyrra
bragði ef ekkeri væri að gert. I mars á sama
ári gengu íbúar skógarins til kosninga um
hvort hefja ætti stríð eða ekki; um helmingur
var því fylgjandi. Eftir áralanga eymd, skorí
og hungur, rann loksins upp sá dagur sem svo
lengi hafði verið beðið eftir. Þann 1 janúar,
1994 gerðu íbúar Lacandonskógarins uppreisn
gegn mexíkóskum stjórnvöldum.
Hverju áorkaði uppreisnin?
Zapatistauppreisnin í Chiapas opnaði tví-
mælalaust augu mexíkósks almennings og um-
heimsins gagnvart því óréttlæti, vanrækslu og
eymd sem ríkti í fylkinu. Þó svo að meirihluti
fólks væri ekki fylgjandi ofbeldi studdi þjóðin
þær réttmætu kröfur sem Zapatistarnir settu
fram og það var almenningsþrýstingi og að-
gerðum stjórnarandstöðunnar að miklu leyti
að þakka að stjómvöld gengu til samninga við
uppreisnaiTnennina.
Salinas lofaði þegar í stað úthlutun lands
meðal hinna landlausu og þróunaraðstoði,
Þessi loforð hafa ekki verið efnd nema að litlu
leyti. I febrúar 1996 voru undirritaðir fyrstu
samningar milli uppreisnarmanna og stjórn-
valda. Samningai-nir viðurkenndu réttindi
indiánanna og kváðu á um að nefndir skyldu
stofnaðar til að koma á umbótum.
Síðan þá hefur ekkert gerst í Chiapas og al-
menningur er að missa þolinmæðina bæði
gagnvart aðgerðarleysi stjórnvalda en einnig
gagnvart Zapatistunum. Margir kenna
Marcosi um og telja að hann vilji í raun ekki
samningaviðræður þar sem hann hefur ekki
verið tilbúinn að gefa eftir í kröfum sínum.
Sem stjórnmálamaður er Marcos sérvitring-
ur og ekki hræddur við að skapa sér volduga
óvini. í augnablikinu bendir all til að stjórn-
völdum muni smám saman takast að lama
hreyfinguna. Upplausn virðist vera að breiðas.t.
út meðal þorpanna í skóginum. Reynt var að
ráða Samuel Ruiz af dögum í nóvember. Síð-
ustu fréttir eru að liðsmenn PRI flokksins séu
að reka Zapatistafjölskyldur brott úr þorpun-
um.
Zedillo, forseti Mexíkó rak síðan smiðs-
höggið á sigur sinn þegar hann fór í vel aug-
lýsta ferð til Chiapas, þar sem hann lét mynda
sig með brosandi indiánakonum og lofaði stór-
felldum fjárhagsstuðningi við fylkið. Um-
hyggjusamir forsetar og stór loforð gagnvart
hinum fátæku eru ekkert nýtt í Mexíkó. Það
hefur hins vegar lítið farið fyrir efndum. Hver
sem afdrif Zapatistahreyfingarinnar verða er
líklegt að réttlæti það sem Bartolomé de las,
Casas, Samuel Ruiz og subcommandante
Marcos hafa barist fyrir í Chiapas verði ekki
fullnægt á næstunni.
Höfundurinn er sagnfræðingur og búsett í Mexíkó
þar sem hún vinnur að rannsóknum.
i c
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 14. MARZ 1998 1 3