Lesbók Morgunblaðsins - 09.05.1998, Blaðsíða 5

húsameistari ríkisins, teiknaði. Nægir að
nefna Sundhöll Reykjavíkur, Háskóla Is-
lands, Þjóðleikhúsið og héraðsskólana á
Laugarvatni og í Reykholti.
Nokkrir háskólastúdentar sitja í grasinu í
hnapp og ræða málin. Aðrir sem lokið hafa
vorprófum rangla um götur með kampa-
vínsflösku í hendi, klæddir dökkum jakka-
fötum sem hellt hefur verið á kampavíni
sem lítur út eins og flórsykur. Þetta er
gömul hefð í háskólanum en verkar ankann-
alega á mig.
Það er tekið að skyggja, tímabært að
taka lestina til London. Ég þreifa með
hendinni niður í töskuna, finnst ég vera með
dýrmæti. I kvöld ætla ég að lesa gögnin í
London.
Bandaríkjamenn í námsferð slofna
verkamannaháskóla
Ég kem mér fyrir í herbergi mínu í
Hammersmith í London, kveiki á borðlamp-
anum og les gögnin sem ég hef fengið í Ru-
skin College. Fyrst les ég um frumkvöðlana
að stofnun verkamannaháskólans en skólinn
nefndist Ruskin Hall fyrstu tvö árin. Það
voru ekki Bretar heldur tveir ungir Banda-
ríkjamenn sem stofnuðu skólann. Þeir komu
haustið 1898 til Oxford í framhaldsnám. Þeir
hétu Walter Vrooman og Charles Beard.
Þeir höfðu báðir kynnst róttækum hreyfing-
um í föðurlandi sínu. Vrooman aðhylltist
kristilegan sósíalisma en ekki marxisma.
Hann var ákafur hugsjónamaður, mælsku-
maður mikill og frjór í hugsun. Hann hafði
starfað við blaðamennsku. Beard var einnig
róttækur í skoðunum en jarðbundnari. Ég
hrífst af frásögninni af Vrooman en fæ ekki
skýra mynd af Beard.
Jarðvegurinn var undirbúinn. Á þessum
árum var hafin umræða um menntun verka-
manna á háskólastigi og hvernig háskólinn
gæti komið til móts við hana. Sumarnám-
skeið höfðu verið haldin í Oxford og
Cambridge fyrir verkamenn í þessu skyni
en þau voru dýr og fáir höfðu ráð á slíku.
Bandaríkjamennirnir ungu hugsuðu hærra.
Þeir vildu verkamannaháskóla sem byggðist
á kenningum John Ruskins. Það var í virð-
ingarskyni við framlag Ruskins sem þeir
létu háskóla öreiganna bera nafn hans.
Jónas Jónsson lýsti kjamanum í hugmynd-
um Ruskins á myndrænan og skemmtilegan
hátt í áðurnefndu bréfi til bróður síns 20.
nóvember:
„Þessi skóli var stofnaður fyrir tíu árum
og heitir eftir rithöfundi einum miklum.
Ruskin var listamaður og hefir skrifað
ágætar bækur um málverk og byggingar.
En af því að hann dáðist að því sem var fag-
urt tók það hann sárt að sjá eymd fátækling-
anna sem fóru alls á mis. Ritaði hann þá
margt um vinnuna, um göfugleik hennar og
góð áhrif á manninn. ,^Allir eiga að vinna
erfiðisvinnu nokkuð,“ sagði hann, „en ekki
eins og húðarjálkar heldur hafa líka tíma til
að njóta og gleðjast." Hann var háskóla-
kennari í Oxford og hafði svo mikið vald yfir
höfðingjasonunum, lærisveinum sínum, að
þeir gerðu veg með honum utan við Oxford.
En þótt Ruskin væri mesti listaþekkjari í
álfunni þá varð vegurinn ljótur. Og fólkið hló
að honum. Fyrst að hann, ríkur og lærður,
skyldi vinna stritvinnu og í öðru lagi að hann
þessi mikli maður skyldi ekki geta gert eins
fallegan veg og hver meðalmaður.“
Af þessu má sjá að hinn myndræni frá-
sagnarstíll, sem einkennir mjög skrif Jónas-
ar, er mótaður. Saga var það fag sem heill-
aði hann mest. Islenskir nemendur áttu eftir
að kynnast þessari frásagnargáfu í Islands-
sögu hans sem kennd var í barnaskólum
landsins í hálfa öld og er lífseigasta náms-
bók 20. aldar.
Það tók þá Vrooman og Beard aðeins
fimm mánuði að undirbúa stofnun Ruskin
Hall. Þeir ferðuðust víða um England til að
fá stuðning verkalýðs- og samvinnufélaga,
kristilegra félaga, háskólastofnana og ein-
staklinga. Það voru ekki síst efnaðir einstak-
lingar sem voru beðnir að veita námsstyrki.
Þeir félagar gerðu sér hins vegar grein íýrir
því að aðeins fáir ættu kost á því að stunda
nám við Ruskin College og skipulögðu strax
í upphafi merkilegan bréfaskóla á landsvísu
f'yrir verkamenn. Bréfaskólinn átti síðar eft-
ir að gegna mikilvægu hlutverki við val á
nemendum í skólann.
Mér þykir skemmtilegt að lesa að þeir
Vrooman og Beard völdu 22. febrúar 1899
sem stofndag þessa fyrsta verkamannahá-
skóla, en það var afmælisdagur George
Washington, fyrsta forseta Bandaríkjanna.
Þannig geta dagar haft táknrænt gildi. Sátt
var um skólann meðal prófessora í Oxford,
en margir stúdentar litu hann hornauga.
STÚDENTAR í Ruskin College flytja sitt hafurtask út úr skóianum 1909.
Opnunarhátíð var haldin í Ráðhúsinu að við-
stöddum Oxfordmönnum, fyrstu nemendum
skólans og fulltrúum fjölmargra verkalýðs-
félaga, sem höfðu 300.000 félagsmenn innan
sinna vébanda. Það var kennari Beard, pró-
fessor við Christ Church, sem stjórnaði
samkomunni. Skólinn tók svo til starfa í 14
St. Giles þar sem hann var í tvö ár er hann
fluttist í Walton Street.
Það var Walter Vrooman sem valdi starfs-
lið Ruskin Hall. Skólastjórinn, Dennis Hird,
var Oxfordmaður og hafði m. a. starfað sem
prestur í fátækrahverfi Lundúnarborgar. Sú
reynsla gerði hann að sósíalista og hann
gekk í stjórnmálaflokk. Hann var rithöfund-
ur og skrifaði um Krist sem sósíalista. Þetta
varð til þess að hann var rekinn úr kirkj-
unni. Hugmyndir Dennis Hird og Vrooman
um kristilegan sósíalisma hafa greinilega
farið saman.
Skólinn hafði það markmið að mennta
verkamenn til að hafa áhrif í samfélaginu,
móta samfélagið. Námefni skólans var hag-
nýtt. Um námið segir Jónas í fyrrnefndu
bréfi til bróður síns 20. nóv.:
„En af því tíminn er stuttur þá er áhersla
lögð mest á að kenna um þjóðfélagið, hvern-
ig það hafi verið, hvernig það sé og hvernig
það geti verið. Og um þau lög sem allir
mannflokkar fylgja. Það er held ég kölluð
félagsfræði á íslensku, en er eiginlega saga
eða sálin úr sögu eins og hún er best.“
Aðeins tvær bækur sem kenndar voru eru
nefndar í gögnum mínum, Saga Englands
eftir Macaulay og Félagsfræði eftir
Spencer. Þetta þykir mér áhugavert að lesa
og minnist þess að afi var mikill aðdáandi
Macaulays alla tíð, dáðist að ritsnilld hans
og lærði af honum. í Ruskin College var
kennd verkalýðssaga, tungumál og hag-
fræði. Nemendur fengu ennfremur þjálfun í
félagsstörfum, að tjá sig í ræðu og riti, enda
var markmið skólans með orðum Jónasar í
fyrrnefndu bréfi að mennta „alþýðumenn
þannig að þeir gætu orðið myndarlegir
borgarar, og tekið þátt í opinberum málum“.
Skólinn var opinn konum, en það er til
marks um stöðu þeirra í þjóðfélaginu að
fyrsta konan settist ekki í skólann fyrr en
1919.
Hugurinn reikar til Samvinnuskólans en
markmið hans var frá upphafi að mennta
nemendur til starfa í samvinnuhreyfingunni,
en einnig „þannig að þeir gætu orðið mynd-
arlegir borgarar og tekið þátt í opinberum
málum“. Þar var einnig lögð áhersla á fé-
lagsfræði, tungumál og hagfræði. Og ekki
má gleyma samvinnusögu og þjálfun í al-
mennum félagsstörfum. Þessi menntun hef-
ur nýst mörgum vel og opnað þeim leið til
áhrifa. Tveir af fjórum núverandi ráðherr-
um Framsóknarflokksins eru t. a. m. sam-
vinnuskólamenn.
Ruskin College var opinn háskóli þar sem
námsmenn gátu komið og dvalist um lengri
eða skemmri tíma. Kostnaði var haldið í lág-
marki. Af þeim ástæðum og af hugsjónaá-
stæðum sáu nemendur um öll heimihsstörf.
Til að skipuleggja þau voru haldnir vikulegir
fundir. Síðar var ráðinn starfsmaður í eld-
hús en húsfundir voru haldnir eins og fyrr
og áttu eftir að verða líflegur vettvangur
umræðna um önnur mál.
Vrooman stofnaði mánaðai'ritið Young
Oxford 1899 og gaf það út í fjögur ár eða
þann tíma sem hann dvaldist í Englandi. Þar
skrifaði hann um hugmyndir sínai- og gagn-
rýndi margt í starfsemi Oxfordháskóla sem
HAROLD POLLINS
THE
OFRUSKIN
RUSKIN College í Oxford, þar sem tveir
bandarískir hugsjónamenn komu á
laggirnar háskóla sem ætlaður
var sonum verkamanna.
hann taldi ófrjóa ítroðslustofnun. Hann var
t.d. á móti hefðbundnu einkunnakerfi sem
byggðist á þekkingaratriðum. Hann vildi að
gefið yrði fyrir ástundun, áhuga og frjóa
hugsun. I Ruskin College var tekið tillit til
þessara þátta við mat á námsárangri. Marg-
ir héldu að Young Oxford væri málgagn Ru-
skin College og ekki voru allir hrifnir af
þeim hugmyndum sem þar voru settar fram.
Walter Vrooman var kvæntur auðugri
bandarískri konu. Það var hún sem kostaði
útgáfu Young Oxford og borgaði stóran
hluta í rekstri skólans fyrstu fjögur árin eða
þar til leiðir þeiiTa hjóna skildi.
Róttseklingar i verkalýðshreyting-
unni við nám í Ruskin College
Það var því árið 1902 sem þurfti að finna
nýjar fjáröflunarleiðir. Þá fyrst fara verka-
lýðsfélögin að styrkja skólann, einkum með
því að senda efnilega unga menn sem starfa
að félagsmálum og hafa gegnt ábyrgðar-
stöðum. Þannig breytist smám saman nem-
endahópurinn, auk þess sem efnilegum nem-
endum í bréfaskólanum er boðin dvöl í skól-
anum. Ég les að árið 1907 hafi róttækustu
ungu mennirnir innan verkalýðshreyfingar-
innar í Englandi verið samankomnir í Ru-
skin College.
Það var opinber stefna að kennslan væri
„hlutlaus", ekki tengd pólitískum flokkum.
Nemendur áttu að mynda sér sjálfstæðar
skoðanir á grundvelli námsins. Hinir rót-
tæku nemendur töldu hins vegar að skólinn
styddi ríkjandi skoðanir undir yfirskini
„hlutlausrar" kennslu. Skólastjórn brást
hart við þessu og bannaði nemendum að tala
á pólitískum fundum. Svo fór að þeir vildu
ekki sætta sig við slíkt bann.
Jónas Jónsson ræðir ekkert um einstaka
nemendur skólans. En hann bregður upp í
bréfi til bróður síns 7. mars 1909 svipmynd
af fundi sem lýsir frábærlega vel því and-
rúmslofti sem ríkti á þessum tíma, hinum
skörpu stéttaandstæðum:
„Helsti sósíalisti á Englandi hélt hér ræðu
í fyrradag um bágindi atvinnulausra manna
hér. Þeir eru nú um ein milljón í landinu.
Mörg hundruð stúdentar hlýddu á. Þeir
hata jafnaðarmenn og höfðu því öll ill læti í
frammi, sungu, grenjuðu, hentu eggjum og
eplum og ætluðu seinast að draga ræðu-
manninn niður af stólnum. Lögreglan hindr-
aði það en gerði annars ekkert til að hegna
óróaseggjunum, af þvi að þeir voru ríkir og
voldugra manna synir. Ef verkamenn hefðu
átt í hlut mundu hundruð hafa verið sett í
tugthús."
Oánægðir nemendur í Ruskin College
stofnuðu samtök haustið 1908 sem þeir köll-
uðu Plebs League og hófu að gefa út tímarit
til að útbreiða hugmyndir sínar. Þeir vildu
að Ruskin College yrði sjálfstæð stofnun,
óháð Oxfordháskóla og kostuð eingöngu af
verkalýðshreyfingunni. Sama haust skipaði
skólastjórn nefnd til að kanna þau vanda-
mál sem höfðu magnast upp í skólanum og
koma með tillögur til úrbóta. Þessi könnun
leiddi til uppsagnar Dennis Hird sem var
sakaður um að hafa ekki haldið aga í skól-
anum, þótt aðrar ástæður lægju að baki.
Hann var reyndar beðinn um að segja upp
sjálfur. Ég rýni í dagsetningar. Þetta gerð-
ist á fundi skólastjórnar 6. mars. Dennis
Hird skilaði inn uppsögn sinni viku síðar,
12. mars. Hann greindi nemendum sínum
frá þessu 26. mars, og það kom þeim í opna
skjöldu. Þeir ákváðu samstundis að fara í
verkfall. Þremur dögum síðar var fundur
haldinn og ályktanir samþykktar um skipan
mála í verkfalli. Yfirstjórn skólans hundsaði
allar óskir nemenda og staðfesti ákvörðun
skólastjómar 31. mars. Verkfallið hélt
áfram. 7. apríl var skólanum lokað tíma-
bundið í hálfan mánuð og nemendur fluttu
út. Þeir sem vildu koma aftur voni látnir
skrifa undir skjal þar sem þeir lofuðu að
hlíta reglum skólans. Plebs League notaði
tækifærið og hélt áfram áróðri sínum gegn
skólanum. 20. apríl sneru 44 af 54 nemend-
um skólans aftur, en deilunum var ekki lok-
ið. Hluti nemendanna varði skóla sinn.
Lyktir urðu þær að hinir óánægðu stofnuðu
nýjan skóla í Oxford, Central Labour Col-
lege, og sum verkalýðsfélög hættu stuðn-
ingi við Ruskin College.
Jónas Jónsson var í hópi þeirra tíu sem
sneru ekki aftur í skólann. Hann gerir ekki
mikið úr þessu verkfalli í bréfi til bróður
síns 22. apríl:
„Ovænt breyting varð á högum okkar í
skólanum þó að ekki saki það mig mikið.
Skólastjóri okkar var góður maður og góður
kennari. En yfirmenn hans héldu að hann
væri vantrúaður og mundi spilla lærisvein-
unum. Viku honum því frá, allt í einu. Við
vildum ekki missa hann og hótuðum að fara
allir, ef honum væri ekki veitt starfið aftur;
því var neitað og skólanum lokað um tíma.
Ég flutti þá út í bæinn og bý hjá 60 ára
gömlum hjónum, sem eru mér góð. Jón í
Flensborg hafði beðið mig að verja öllum
tíma til að búa mig undir starfið við kenn-
araskólann. Ég geri það svo mér er lítill
skaði að breytingunni."
Eins og kemur fram í bréfinu hafði Jón
Þórarinsson, sem nú var orðinn fræðslu-
málastjóri, áður skólastjóri Flensborgar-
skóla, boðið Jónasi stöðu við nýstofnaðan
Kennaraskóla íslands. Það var næstum það
besta sem fyrir Jónas gat komið, eins og
hann kemst að orði í bréfi 22. apríl. Sá sem
hafði mælt með Jónasi var Guðjón Bald-
vinsson vinur hans sem var róttækur verka-
lýðssinni og hugsjónamaður. Einhvern veg-
inn tengi ég dvöl Jónasar í Ruskin College
við hann. Guðjón var rétti maðurinn til að
benda Jónasi á verkamannaháskóla. Hann
gæti þó hafa fengið vitneskju um skólann
eftir öðrum leiðum.
Það er komin nótt og regnið byrjað að
streyma að nýju. Ég skríð undir ábreiðuna
og slekk ljósið. Ég geri mér grein fyrir því
að atvikin höguðu því þannig að Jónas Jóns-
son var í Ruskin College á örlagaríkasta ár-
inu í sögu skólans og varð þátttakandi í
uppreisn sem skráð er í sögu breskrar
verkalýðshreyfingar.
HEIMILDIR:
Guðjón Friðriksson: Með sverðið í annan*i hendi og
plóginn í hinni. Saga Jónasar Jónssonar frá Hriflu I. Ið-r
unn. Reykjavík 1991.
Jónas Kristjánsson: Æviágrip í Jónas Jónsson frá
Hriflu. Ævi hans og störf. Sýslunefnd Suður-Þingeyjar-
sýslu. Reykjavík 1965.
Pollins, Harold: The History of Ruskin College. Ox-
ford 1984.
Yorke, Paul: Ruskin College 1899 - 1909. Ruskin Stu-
dents’ Labour History. Pamphlets. Number One. Ed-
ucation and the Working Class. 1977.
Resolutions passed by students, March 29th 1909.
Bréf Jónasar Jónssonar til Kristjáns Jónssonar í fór-
um Jónasar Kristjánssonar, fyrrv. forstöðumanns Stofn-
unar Arna Magnússonar.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 9. MAÍ1998 5