Lesbók Morgunblaðsins - 09.05.1998, Blaðsíða 15

STEINHÚSIÐ sem séra Vigfús Sigurðsson lét byggja úr
tilhöggnu grjóti á árunum 1879-1880. Nú er unnið að
endurbótum þess. Byggingin er í umsjón Þjóðminja-
safns íslands. Ljósm.: Óskar Sigvaldason.
ALTARISTAFLAN í Sauðaneskirkju er frá árinu 1747 og
var upphafiega í Refstaðarkirkju í Vopnafirði. Ljósm.:
Guðrún Þorsteinsdóttir.
hverjum pakka var eitt eða tvö
kerti, kjötmeti, t.d. magáll, hangin
sauðasíða eða bringukollur. Ofan á
þetta var lagt laufabrauð og jafn-
vel kleinur. Pakkar þessir voru af-
hentir á jóladag eftir messu í
kirkjunni. Húsmæðurnar tóku við
þeim ef þær voru við messu, ann-
ars voru pakkarnir sendir heim á
bæina.
Árið 1887 átti Sauðaneskirkja
2.762 kr. í byggingarsjóði. Þessa
peninga vildi séra Vigfús Sigurðs-
son nýta til að reisa nýja kirkju. En
áður stóð hann að annarri bygg-
ingu sem fyrst skal sagt frá.
Þegar séra Vigfús var búinn að
vera á Sauðanesi í áratug og kom-
inn á efri ár fylltist hann miklum
áhuga á að hýsa Sauðanesstað bet-
ur en verið hafði. Lét hann þá
teikna íbúðarhús sem segja má að
hafi þótt allsérstætt á sínum tíma
því það var steinhús. Lét klerkur
handverksmenn höggva til grjót í
bygginguna úr grjótnámum í
Brekknafjalli og Prestlækjarbotn-
um sem er dalur upp af jörðinni
Fagranesi á austanverðu Langa-
nesi. Árið 1879 var komið svo mikið
grjót heim á staðinn að byrjað var
að hlaða húsið. En prestur fór
ótroðnar slóðir í íleiru en bygging-
arefninu, hann valdi prestssetrinu
nýjan stað. Hann færði það upp á
hæðina í túninu svo það mætti sjást
vel langt að og vera Langanesi
sveitarprýði. Veggir voru hafðir 75
cm þykkir. Húsið er 8 metrar á
lengd og 6,85 metrar á breidd. Það
er ein hæð með kjallara og vistar-
verum í risi. Árið 1880 var búið að
reisa húsið og það orðið íbúðar-
hæft. Smiðir voru bræðurnir
Sveinn og Björgólfur Brynjólfssyn-
ir sem á þeim árum áttu heima á
Sauðanesi og kallaðir voru völund-
arsmiðir. Séra Vigfús gat þá flutt
inn en þó lauk byggingunni ekki að
fullu fytT en tíu árum seinna í tíð
séra Árnljóts Ólafssonar. Rétt áður
en byrjað var að byggja húsið rak þar á land
rauðviðarbjálka sem höggvinn var ferhyrnd-
ur. Hann var tvö fet á kant og um 40 feta
langur. Hann var kaffibrúnn á lit og gler-
harður. Dyraumbúnaður og allar hurðir í
hinu nýja húsi voru smíðaðar úr þessum viði,
einnig margar hirslur. Sömu menn stóðu þar
að verki og við að hlaða húsið.
Gegnt aðaldyrum steinhússins, um 30 fet
frá því, byggði séra Vigfús skemmu eina
mikla með torfveggjum og torfþaki en timb-
urgöflum. Vegna legu húsanna skóf alltaf
snjó úr sundinu milli þeirra. í þessu húsi
voru ýmsir hlutir geymdir en einnig bjó þar
vinnufólk. Gamli Sauðanesbærinn var orðinn
hrörlegur en nýja íbúðarhúsið rúmaði auð-
vitað ekki allan þann gríðarlega fjölda sem á
prestssetrinu var. Áður hafði klerkur látið
byggja fjós á jörðinni, smiðju, eldhús, fjár-
hús og vatnsmyllu. Myllan var nokkuð langt
frá íbúðarhúsinu, miklu fullkomnari en áður
hafði þekkst á Langanesi og í nálægum
sveitum. Malaði hún hæglega um 200 kíló af
rúgi á dag.
Eins og áður kom fram átti Sauðanes-
kirkja alldigran sjóð árið 1887. Fór þá séra
Vigfús að huga að smíði nýrrar kirkju enda
þótti honum sú gamla standa á óhentugum
stað eftir að hann flutti íbúðarhúsið upp á
hæðina. Var ákveðið að kaupa tilbúna hús-
grind frá Noregi og ætla verður að svo hafi
verið gert þótt hvergi fáist það staðfest. Að
öðru leyti var byrjað að draga að efni til
kirkjunnar árið 1887 en hún var byggð árið
1889. Hún er enn í notkun en líklegast fer að
styttast í að nýtt glæsilegt kirkjuhús verði
tekið í notkun á Þórshöfn.
Þegar Vigfúsarkirkja var vígð voru sjö
gamlir munir fluttir þangað úr gömlu kirkj-
unni og þar eru þeir enn. Elstir eru tveir
róðukrossar úr pápísku. Þá kemur altar-
istafla frá árinu 1747. Ef vænghurðum henn-
ar er lokað sést að á vinstri hurðinni stendur:
„Offeret Kirkiu af ‘ og á þeirri hægri: „Hans
Miile Luía.“ Að því er helst verður ráðið gaf
þessi maður ekki Sauðaneskirkju altaristöfl-
una heldur Refstaðarkirkju í Vopnafirði.
Þegar Sigurður biskup Stefánsson vísiteraði
Sauðanes í byrjun júlí 1794 urðu þeir biskup
og Einar Árnason sammála um að þáverandi
altarisbrík væri gömul og ekki guðshúsinu
boðleg. Skráði biskup í bók kirkjunnar að
prestur ætlaði að kaupa nýja altaristöflu.
Ekki verður þess vart að hann gerði það
næstu árin en árið 1819 eru í reikningum
kirkjunnar gjaldfærðir 13 ríkisdalir vegna
kaupa á altaristöflu úr kirkjunni að Refstað.
Fjórði elsti gripurinn í kirkjunni er
predikunarstóllinn. Á honum stendur málað
hvítum stöfum: „Þena stól lagde til Sauðanes
kirkju Sr Ai-ne Skaptason 1765.“ Á stólinn
eru málaðar fjórar postulamyndir. Gefand-
inn var lengi prestur á Sauðanesi á 18. öld,
þekktur að hreysti og miklum líkamsburðum
víða um sveitir. Aðrir gamlir munir í kirkj-
unni eru kaleikur, patína og kirkjuklukka í
turni.
Auk allra þeirra framkvæmda sem hér
hefur verið greint frá lét Vigfús smíða fyrir
sig þilskip og meðan hann þjónaði að Sval-
barði í Þistilfirði lét hann byggja þar kirku,
þá hina sömu og enn stendur þar. Mun fátítt
eða einsdæmi að einn prestur hafi reynst
eins atkvæðamikili við byggingafram-
kvæmdir og séra Vigfús á Sauðanesi. Sjást
verk hans enn í dag á jörðinni, meira en 100
árum eftir að klerkur safnaðist á vit feðra
sinna.
Þegar aldurinn fór að segja til sín hjá séra
Vigfúsi tók hann séra Lárus Jóhannesson til
sín sem aðstoðarprest. Hann var fæddur 4.
nóvember 1858 á Litlu-Hvalsá í Hrútafirði,
sonur hjónanna Jóhannesar Guðmundssonar
síðast sýslumanns í Hjarðarholti og Marenar
Ragnheiðar Friðriku Lárusdóttur sýslu-
manns Thorarensens að Enni. Séra Lárus
lauk prófi frá prestaskólanum árið 1883 og
vígðist þá um haustið til Sauðaness. Þar
starfaði hann til dauðadags, 9. september
1888. Hann var aðeins þrítugur að aldri þeg-
ar hann féll frá. Hann þótti frábær söngvari,
lipurmenni og var vinsæll. Kona hans var
Guðrún Bjömsdóttir hómópati, systurdóttir
séra Vigfúsar Sigurðssonar. Guðrún varð
seinna bæjarfulltrúi í Reykjavík og þótti
mjög mikilhæf kona.
Eftir góðærið framan af 19. öld snerist
dæmið við um 1870 og fólki fór að fækka á
Langanesi, m.a. vegna fólksflutninga vestur
um haf til Kanada. Einkanlega fækkaði fólki
mikið á níunda áratugnum vegna harðinda
og vesturferða. Upp á þessar breytingar
horfði séra Vigfús gamli döprum augum en
gat fátt að gert nema hvetja söfnuð sinn til
guðsótta og dugnaðar. Fann hann vel á sín-
um eigin búskap hvernig veðurfarið gerði
lífsbaráttuna erfiðari en áður var. Þegar
harðindunum svo loks linnti var starfsþrek
klerksins og byggingameistarans á Sauða-
nesi búið og hann andaðist 8. janúar 1889.
Höfundur er sagnfræðingur.
MARGRÉT S.
GUÐNADÓTTIR
KONUKVÖL
I mínu hjarta ég angur má bera.
Ekkert ílífínu skildi.
Þrautin var sú að ég þurfti að
gera
það, sem ég ekki vildi.
Af ógrátnum tárum augu mín
brenna
ekkanum hélt ég til baka.
Ó, þvílíkur léttir að láta þau renna
á líkama og sál mega slaka.
Eftir þá skúr kemur skinið til
baka
skaparinn bjó svo um hnúta
að þá verður léttara að vinna og
vaka
veraldar kvöðunum lúta.
Sem fyrr mun ég brosa og byrja á
ný
þó brugðist hafi minn kraftur.
Já, ég ætla að brosa og berjast -
því
brynverjast skal ég aftur.
LEIKHÚSLÍF
Ég sit í salnum
Ljósin slökkt
Tjaldið dregið frá
Það kviknar líf á sviðinu
Tveimur tímum seinna
sit ég aftur í salnum
Tjaldið dregið fyrir
Ljósin kveikt
Meðan áhorfendur klappa og
klappa
spyr ég sjálfa mig:
Skyldi vera til annað líf?
Höfundurinn er húsmóðir í Garðabæ og
skrifstofustjóri í Reykjavík.
PÁLMIJÓNSSON
MINNING
Leiftur eldingarinnar slær bliki á
vatnsflötinn.
Fótsporin mást..
Sólin vekur blómin af svefni næt-
urinnar.
Fjöruborðið hlýðir hvísli öldunnar.
Við göngum þögul...
Blærinn vefur okkur ilmi blóm-
anna,
seltu-keim hafsins og eigin angan.
Vonir okkai' svífa...
Tileinkað llmi, Ijóði eftir Ágústínu Jónsdóttur
sem birtist í Lesbók 4. apríl. Höfundurinn er
verktaki ó Sauðórkróki.
LEIÐRÉTTING
í GREIN um miðbæ Hafnarfjarðar í Lesbók
25. apríl sl. stóð ranglega að Þjóðkirkjan í
Hafnarfirði hafi verið vígð 1917. Það rétta er
að hún var vígð í árslok 1914.
í smásögu Önnu Dóru Antonsdóttur í
sama blaði varð einum bókstaf ofaukið í fyr-
irsögn. Sagan heitir ekki Snjór, heldur Sjór.
Leiðréttist þetta hvorttveggja hér og eru
höfundurinn og lesendur beðnir velvirðingar.
ERLENDAR
BÆKUR
THE CONQUEST
----OF THE--
North Atlantic
KONNUN
NORÐUR-
ATLANTS-
HAFSINS
G.J. Marcus: The Conquest of the North Atl-
antic. The Boydell Press 1998.
Fyrsta útgáfa bókarinnar kom út 1980, síð-
an endurprentuð í kiljuformi 1990 og nú aftur
1998.
Ýmsir höfundar telja að hlýnandi veðrátta á
norðlægum svæðum hafi verið frumástæðan
fyrir könnun Norður-Atlantshafsins. Þetta
hlýindaskeið er talið hafa varað frá því um
900 og fram um miðja 14. öld. Isa leysti víða
og á vissum árstímum urðum hafsvæði auð-
sigldari vegna minni ísalagna. Hlýnandi veðr-
átta varð forsendan að vaxandi framleiðslu og
þar með fólksfjölda.
I augum Rómverja voru norðurslóðir
óbyggilegar, huldar ís. Rómverjar lögðu undir
sig lönd sem lágu næst þessum svæðum,
Bretland, en þar lærði Caesar að gera nýja
tegund af bátum, grind, sem húð eða húðir
voru strekktar yfir. í „De bello civile“ segist
hann hafa látið gera slíka báta til þess að
flytja liðsveitir á yfir stórfljót í Gallíu. Pliníus
nefnir tvisvar slíka báta í „Historia naturalis".
Slíkir bátar voru fyrst notaðir við siglingu til'
næstu eyja norðan írlands og Skotlands og þá
líklega af írskum munkum í leit að friðsælum
og einangruðum dvalarstöðum. Fyrstu könn-
uðir Norður-Atlantshafsins hafa verið írskir
munkar og meðal þeirra var sá oftnefndi
Dicuil, sem náði hingað til lands.
Marcus rekur þessa sögu og síðan áfram,
nám Færeyja og íslands, ferðir og landnám
Eiríks rauða og Bjarna Herjólfssonar, til-
raunina á Vínlandi. Grænlandsverslunin var
þýðingarmikil, meðan norskir og íslenskir
kaupmenn sátu að versluninni þaðan með
rostungstennur og skinnavöru, en flutningur
á fílabeini frá Afríku varð banabiti þeirrar
verslunar, ásamt fleiri ástæðum. Vefnaðariðja
Niðurlanda dró úr eftirsókn eftir íslenskum
vefnaðar- og skinnavörum á 13. og 14. öld.
Síðan rekur höfundur siglingasögu enskra
fiskimanna og fiskkaupenda hingað til lands á
15. öld. Skrif E.M. Carus Wilsons: Medieval
Merchant Ventures virðast hafa farið framhjá
höfundi, en hún tók að skrifa um það tímabil í
enskri utanríkisverslun sem snýst um veiðar
enskra fiskimanna hér við land og innflutning
fisks frá íslandi til Englands á 15. öld. Rit-
gerðir hennar um þessi efni birtust á árunum
1929 til 1950 og voru síðan gefnar út í heild
1954 og í annarri útgáfu hjá Mehuen 1967.
Hér koma við sögu Lynn, Bristol, Yarmouth,
Noi’wich og fleiri borgir.
Rit Wilsons um þessi efni brjóta blað í
ensk-íslenskri verslunarsögu á 15. öld og eru
grundvallarrit í þeim fræðum. Marcus notar
m.a. annars flokks heimildh', sem byggjast
reyndar á ritum og ritgerðum Wilsons.
Sem heild er þessi þriðja prentun Marcusar
gott yfirlitsrit, kom fyrst út 1980.
Siglaugur Brynleifsson
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 9. MAÍ 1998 1 5