Lesbók Morgunblaðsins - 30.05.1998, Blaðsíða 5

Dvergvöxtur af brjósk-
kramaruppruna
Atvik þetta skeði á ríkisstjómaránim Hai’ald-
ai- konungs Sigurðarsonar harðráða (1140-1160)
í Noregi.
„Það var einn dag, er menn sátu yfir borðum,
at þar gekk inn í höllina dvergur einn, er Túta
hét. Hann var Wskr (frá Fríslandi) at ætt. Hann
hafði lengi verit með Haraldi konungi. Hann var
eigi hæri en þrevetr bam, en allra manna
digrastr ok herðimestr, höfuðit mikit ok eldiligt,
hryggrinn eigi allskammr, en sýlt í neðan, sem
fætr váru.“ Orðið sýldur er klofinn eða með rauf.
Sýlt þýðir fjármark (Orðabók A. Bl. M. og
Menningarsjóðs).
„Haraldr átti brynju þá, er hann kallaði
Emmu. Hon var svá síð, at hon tók niðr á skó
Haraldi konungi þá er hann stóð réttr. Kon-
ungrinn hafði látit fara dverginn í brynjuna ok
setja hjálm á höfuð hánum. Síðan gekk hann í
höllina sem iyrr er ritat, ok þótti maðrinn vera
undrskapaðr."
Konungr kvaddi sér hljóðs og bað að kveðin
væri visa um dverginn og segir: „Svá at mér
þykki vel kveðin, þiggi af mér kníf þenna ok
belti“, ok lagði fram á borðit gripina fyrir sik.
„En vitit fyrir víst, at mér þykkir eigi vel kveðin,
at hann skal hafa óþökk mína, en missa gripanna
beggja.“
„Ok þegar er konungr hafði flutt erindi sitt,
kveðr maðr vísu útar á bekknum, ok var þat
Sneglu-Halli.“
Konungr bað færa honum gripina, - „ok skaltu
ná hér á sannmæli, at vísan er vel kveðin.“
Dæmi þetta er tekið til umfjöllunar vegna
þess hve lýsingin er ágæt og marktæk fyrir
þennan sjúkdóm eða erfðagalla. Löngu fyrir
þann tíma, sem hér er nefndur, höfðu konungar
víðs vegar um lönd meðal hirðmanna sinna
menn sem skáru sig úr að ýmsu leyti til að lífga
upp á hirðlífið, þótt hirðskáldin væru þar mest
metin. Þá ber að minnast gamla íslenska ævin-
týrisins „Átján barna faðir úr álfheimum."
Dvergvöxturinn í þessu dæmi líkist mest
þeim líkamsbreytingum sem er við truflun eða
bilun á vexti brjóskfrumna á vaxtarlínum í
beinum útlima, sem hefir í fór með sér að útlim-
ir verða stuttir og digrir. Þetta er meðal al-
gengari tegunda dvergvaxtar, sem eru arfgeng-
ar ríkjandi og víkjandi beinabreytingar. (Harri-
son: Principles of Medicine, 1991, s. 1998).
Nýlega birtist grein i Sænska læknablaðinu
1997, sem fjallar um brjóskkröm (akon-
droplasia). Þar segir að fyrir tveim árum hafi
fundist sá galli í „geni“ eða erfðavísi við DNA
rannsóknir sem valdi þessum sjúkdómsbreyt-
ingum. Þegar borin eru saman einkenni þau
sem þessi grein lýsir við persónu Túta dvergs
er margt líkt.
Við fæðingu er höfuð stærra en venjulegt er,
stuttir útlimir og stuttar hendur og fætur. Búk-
lengd er næstum eðlileg við fæðingu, andlit lít-
ið, nef bogið, söðulbakað, ennið áberandi hvelft.
Beygjur eru á hrygg sérlega í lendahlutanum
fram á við (lordosis). GeðheOsa er eðlileg svo og
kynhvatir. Þeir sem lifa æskuskeið ná langri
ævi. Túta dvergur var talinn „manna digrastr".
Hann var því mjög sver, og ber sérlega á því
vegna þess hve útlimir hans eru stuttir. Hann
er sagður „herðimestr" sem sé með mikinn
herðakistil eða öllu fremur með kryppu, sem
þekkt er meðal slíkra manna. Þá stendur:
„hryggrinn var eigi allskammr en sýlt í neðan.“
Hér er átt við að einhver missmíði hafi verið á
neðsta hluta hryggjarins eða lendarhluta hans.
Áður hefir verið rætt um merkingu orðsins
„sýlt“, sem bendir til klofins lendarhluta
hryggjarins. Það er vel þekkt fyrirbrigði. Hvort
sem það hefír sést við rannsókn eða ekki, hafa
þama verið gallar á og þeir ekki litlir, fyrst þeir
eru færðir í letur. Má því ætla að hryggjarliðir
hafi þrýsts saman og hryggurinn því sveigst
fram á við sem venja er til í slíkum sjúkdómi.
Þótt tala hryggjarliða sé eðlileg er lengd
hryggjarins stutt vegna mikillar kryppu á
brjósthlutanum og framsveigju í lendarhlutan-
um. Þessar hryggbreytingar eru líklegar til að
hafa hrjáð dverginn Túta. Um höfuð Túta
dvergs segir: „Höfuðit mikit ok eldiligt." Hann
hefir því verið kominn við aldur á þessu
æviskeiði sínu.
Hitt er víst að miklar breytingar hljóta að
hafa verið gerðar á brynju Haraldar konungs
svo að Túta gæti borið hana.
Líklega er hér tilfært fyrsta dæmi um dverg-
vöxt í íslensku ritmáli.
Höfundur er læknir og fyrrverandi prófessor. Greinin
er úr væntanlegu riti höfundarins: Sjúkdómar og
dauðsföll í íslenskum fornritum, sem kemur út í sumar
ó vegum Bókaútgófu Hóskóla Islands.
HEIMILDIR:
íslendinga sögur, IX. b., Þórarins þóttr Nefjólfssonar
inn fyrri, s. 155
Islendinga sögur, IX. b., Þórarins þóttr Nefjólfssonar
inn síðari, s. 169
Cecil: Textbook of Medicine, 1992, s. 1294
íslendinga sögur, IX. b., Þórarins þóttr Nefjólfssonar
inn siðari, s. 175
íslendinga sögur, VIII. b., Sneglu-Halla þóttr, s. 279
Lökartidningen, 94, nr. 5, 1997, Ny mutation orsakar
Akondroplasi, s. 341
LISTIN AÐ UÚKA EKKI SÖGU
S
Arið 1987 birtist í Tímariti Máls og
menningar grein eftir Peter Hallberg
sem heitir „Listin að ljúka sögu“. Þar
ræðir Hallberg skáldskaparlist Hall-
dórs Laxness í ljósi aðferðar hans við að ljúka
sögum og tekur dæmi úr ellefu skáldsögum
sem hver endar á sinn hátt en samkenni þeirra
er að mati Hallbergs þetta: „Skáldsögur hans
eru yfirleitt þjóðfélagslegs eðlis, og ósjaldan
róttæk og vægðarlaus ádeila. Að því leyti er
heildin, þjóðfélagið, í brennidepli. En ég þykist
hafa fundið, og vona að mér hafi tekist að sýna
fram á, að einmitt undir lok skáldsagna hans
beinist ljósið meira en ella að einstaklingunum
og persónulegum örlögum þeirra, oft í afstöðu
hvers til annars." Nú má velta því fyrir sér
hvort rétt sé að líta á einstakling og þjóðfélag
sem tvö skaut eins og verður niðurstaða Hall-
bergs, ekki er ég viss um að Halldór Laxness
geri það. Það er þó önnur niðurstaða Hallbergs
sem ég vil gera að umtalsefni.
í upphafi greinar sinnar segir Peter Hall-
berg: „Ólíkt mannlegu lífi yfirleitt, sem heldur
áfram þó að einstaklingar og kynslóðir hverfi
úr sögunni, þá endar skáldsaga í eitt skipti fyr-
ir öll, einhvern veginn. Og lok hennar eru mik-
ilvægur þáttur af heildinni. Sem lesendur eig-
um við von á að finna þar, ef ekki endanlega
lausn eða túlkun, þá líklega einhverja vísbend-
ingu um í hvaða ljósi eigi að skoða söguna alla.
Kannski lýkst hún okkur ekki upp til fulls fyrr
en á síðustu blaðsíðum textans, eða gefur okk-
ar að minnsta kosti sérstakt tilefni til að líta
um öxl.“ En hér stendur einmitt hnífurinn í
kúnni. Hallberg gefur sér að í sögulok skáld-
sagna sé annaðhvort lausn eða vísbending um
lausn og greinir sögulokin í því ljósi. En sá sem
leitar að lausn í sögum Halldórs Laxness gríp-
ur í tómt. Samkenni þeirra er að leysast ekki.
Lesendur sitja eftir með sárt ennið án lausnar,
neyðast til að halda áfram að hugsa söguna og
„búa til“ endi á hana, góðan eða vondan eftir
atvikum.
I Vefaranum mikla á Steinn Elliði kost á að
velja Diljá og lífið en velur kirkjuna og
dauðann í 99. kafla (tala kaflans skapar hug-
renningatengsl við heilögu töluna 3) sem lýkur
á orðunum: „Maðurinn er blekkíng. Farðu og
leitaðu skapara þíns, því alt er blekkíng nema
hann.“ En sögunni lýkur ekki hér, hún lifir
þennan fullkomna endi sinn og í 100. kafla sést
Diljá reika ein um götur Rómar. Efi skapast
um val Steins, lausn bókarinnar er afhjúpuð
sem gervilausn án þess að nokkur ný sé sett
fram nema að lífið sé „meiníngarlaus skopsaga,
blönduð andatrú, sennilega eftir Arthur Conan
Doyle, byrjar án upphafs og dettur botnlaus
niður eins og dansleikur í kirkjugarði" (500).
Þannig varar skáldið sjálft við að leitað sé eftir
endanlegri merkingu, Steinn Elliði og Diljá eru
EFTIR ÁRMANN JAKOBSSON
í skáldsögum Halldórs Lax-
ness, frá þeirri fyrstu til
hinnar síðustu, er lesand-
inn skilinn eftir eins oq
Umbi í enda eða endœ
leysu KRISTNIHALDS
UNDIR JOKLI, ráfandi um
villtur í óbyggðum í leit að
þjóðbraut. Engri túlkun er
haldið að lesandanum.
PORTRET Nínu Tryggvadóttur af
Halldóri Kiljan Laxness.
skilin eftir í lausu lofti. Lesandinn fær ekki að
vita meira um örlög þehTa og getur þar af
leiðandi ekki hætt að hugsa um þau.
Endfr Sölku Völku er galopinn, Salka sendir
Arnald burt og stendur ein eftir. Hjá Hallberg
verður hún ímynd einstaklingsins andstætt
heildinni og tákn einmanaleikans en sjálfsagt
er hægt að túlka endinn á margan hátt. Fyrst
og fremst er hann ekki endir. Sem fyrr fær les-
andinn ekki að vita hvað tekur við og er fjarri
því að vera sáttur, verður því að halda áfram
og spinna endi við bókina. I Sjálfstæðu fólki
veltfr Bjartur minnisvarðanum um Kólumkilla
og vissulega er ákveðin von í þeim sögulokum.
Blekkingin er rifin niður og þar með hefur
sannleikanum opnast leið inn í líf Bjarts. í lok-
in virðist hann öðlast samlíðun með dóttur
sinni og bæta fyrir brot sín. En óvíst er hvort
Ásta lifir eða deyr eða hvað gerist næst. Það er
fullkomlega óráðin gáta hvað tekur við hjá
Bjarti og lesandans að hnýta endahnútinn.
í Heimsljósi hafnar Ólafur Kárason öllum líf-
vænlegum kostum og gengur á jökulinn þar
sem ekkert bíður nema dauðinn, eða hvað? Það
er engin tilviljun að hann er ekki dáinn í bókar-
lok, það væri endir en svo langt gengur skáldið
ekki. Endir sögunnar er eins margræður og
hugsast getur, lesandanum er eftirlátið að búa
til merkinguna. I lok Islandsklukkunnar giftást
SnæWður Islandssól þeim næstbesta og vinnur
sigur á eigin hroka - eða bíður íslenska fjall-
konan skipbrot? Hallberg lendir í mestu vand-
ræðum með að túlka þennan endi og sama á við
um hin ófeigu blóm í Atómstöðinni, það er eng-
an veginn ljóst hvað þau merkja andspænis út-
fór beina ástmagarins. Gerplu lýkur með að
gerplan er aldrei flutt, Þomióður haltrar burt
og þeir sem þekkja Fóstbræðrasögu vita að
hann fellur á morgun en í bókinni deyr hann
ekki, fremur en Ásta Sóllilja eða Ólafur Kára-
son. Telja má að Þormóður vinni sigur þegar
hann hafnar lífslygi Ólafs digra en hvers virði
er sá sigur? Er það sigur að hafa eytt lífinu í
blekkingu ef henni er hafnað í lokin? Það er
skilið eftir óleyst.
I skáldsögum Halldórs Laxness, frá þeirri
fyrstu til hinnar síðustu, er lesandinn skilinn
eftir eins og Umbi í enda eða endaleysu
Kristnihalds undir Jökli, ráfandi um villtur í
óbyggðum í leit að þjóðbraut. Engri túlkun er
haldið að lesandanum, hann er ekki neyddur
til að kokgleypa eina tiltekna merkingu. Þvert
á móti er því einatt gefið undir fótinn að engin
lausn sé til. I sjálfu sér þarf það ekki að koma
á óvart. í fyrsta lagi er höfundarverk Halldórs
Laxness barátta merkingar og merkingarleys-
is, ær og kýr hans eru þversagnir, útúrsnún-
ingur og aulafyndni og fullkomin vantrú á end-
anlegan sannleika. í öðru lagi leikur enginn
vafi á að Halldóri Laxness var hugleikin staða
höfundar gagnvart lesanda og vildi forðast að
útskýra of mikið. Að þessu leyti á Halldór
samleið með viðtökufræðum sem vilja auka
þátt lesandans í túlkun og reynist á enn einn
hátt feti framar en samtíðarmenn hans í skáld-
skap.
Það væri því réttara að tala ekki um listina
að ljúka sögu heldur listina að Ijúka henni
ekki. Sögum Halldórs Laxness lýkur nefnilega
ekki. Þess vegna lifa þær með lesendum þegar
lestri þeirra er lokið.
Höfundurinn er íslenzkufræðingur.
HINDURVAKA Á SUMARSDEGI
I
jóðsöguna um „Dalakútinn“ skráði
Magnús Grímsson eftir aldraðri konu í
Borgarfirði, og þekki ég enga aðra sögu
sambærilega. Svo hagar til að nokkrir
ferðamenn æja á fögrum velli um bjartan sum-
arsmorgun og leggjast þar til svefns í tjaldi. Þó
vakir einn þeirra út við dyr, og sér hann blá-
leita gufu yfir þeim félaga sem innstur svaf.
Gufan leið fram eftir tjaldi og út á völlinn.
Vökumaður fór í humátt á eftir, uns gufan kom
þangað sem skininn hrosshaus lá; þar var mik-
ið um maðkaflugur með þyt í vængjum. Gufan
leið inn í hausinn, kom út aftur eftfr dágóða
stund og hélt síðan áfram ferð sinni spölkorn
eftir vellinum, uns hún staldraði við ofurlitla
lækjarsprænu; vofan var þó svo smá að hún
komst ekki yfrum. Þá lagði vökumaður svipuna
sína yfir lænuna, og með slíku móti gat gufan
haldið áleiðis uns hún kom að þúfu einni. Gufan
fór inn í þúfuna, kom út þaðan eftir dálitla
stund og leið síðan sama veg til baka sem hún
hafði áður farið. Vökumaður lagði svipuskaptið
yfir lækinn, og gufan gekk það eins og áður,
rataði heim í tjald og hvarf þar sem innsti mað-
urinn lá.
Að áliðnum degi rísa ferðamenn af svefni, og
þá segir sá sem sofið hafði innstur í tjaldi frá
draumi sínum um daginn. Hann þóttist ganga
eftir vellinum og koma að miklu og fógru húsi,
þar sem fjöldi manns var saman kominn; þefr
sungu með mikilli kæti. Hann dvaldist langa
stund í þessu gleðihúsi, og þaðan gekk hann
lengi um slétta völlu uns hann kom að megin-
fljóti, reyndi lengi að komast yfrum, en árang-
urslaust. Þá birtist þar ógurlega stór risi með
gríðarmikið tré í hendi sem hann lagði yfir ána,
og með slíku móti komst draumamaður yfir.
EFTIR HERMANN PÁLSSON
Hann gekk enn lengi uns hann kom að haugi
miklum. Haugurinn var opinn og í honum fann
maðurinn stóra tunnu fulla af peningum. Síðan
hélt hann heimleiðis og risinn lagði tréð yftr
ána eins og fyrr; þannig komst hann aftur í
tjaldið. Er draumamaður hafði lokið máli sínu
segir vökumaður að þeir skuli nú sækja pen-
ingana. Gengu þeir sama spöl og áður, könn-
uðust við þúfuna, grófu hana upp og fundu þar
kút fullan af peningum.
II
I þessari stuttu frásögn birtist þrenns kon-
ar vitund. Óþarfi er að fara mörgum orðum
um frásagnir vökumanns, sem lýsir með
raunsæjum hætti því sem bar fyrir vakandi
augu á björtum sumarsdegi. Um drauma-
manninn gegnir allt öðru máli; ævintýri hans
virðist þó hafa gerst í hindurvitund fremur en
í draumi, rétt eins og ráða má af vitnisburði
vökumanns um gufuna, sem táknai’ önd
draumamanns, frjálsa úr viðjum líkamans.
Frásögn hans ber vitni um ofskynjan; skininn
hrosshaus virtist honum vera stórt og mikið
hús, maðkaflugur eru menn, þytur þeirra í
visnaðri hauskúpu verður að söng úr kverkum
margra karla, spræna að stóru íljóti, svipu-
skapt að löngum trjábol, maður að miklum
jötni, þúfa að haugi, kútur að stóreflis tunnu.
Tíminn virðist einnig vera langtum lengri en í
raun og veru, og völlurinn miklu víðáttumeiri
en hann átti að sér. En vitaskuld er maðurinn,
sem var innstur í tjaldi, vakandi þegar hann
sagði drauminn af hindurvöku sinni, sem er í
rauninni minning um ofurstutta hamför í ein-
fóldum stíl, þegar hann skildi búk sinn eftir
og hætti sér út fyrir tjald í gervi ofurlítils
gufustróks.
III
Frásögn þessi ætti að verða okkur til áminn-
ingar og varnaðai’ um skáldskap og skynjanir í
hindm’vöku. Það gleðihús með öllum sínum
söngi’öddum sem birtist ferðamanni í hinni
þriðju vitund, reyndist vera hrosshaus með þyt
af maðkaflugum, þegar út í veruleikann var
komið. Vitran og veruleiki eru ekki sambæri-
leg, nema helst með því móti að annað sé skop-
mynd af hinu. I spéspegli veruleikans verður
gleðihús með söngröddum karla að skininni
hauskúpu sem iðar af suðandi maðkaflugum.
Hlutunum kann þó að vera öfugt farið: Er
gleðihús söngmanna ekki spaugileg afskræm-
ing á þeim veðraða hrosshausi sem veitti iðju-
sömum maðkaflugum skjól og yndi?
Hvort sem skáld ferðast í gufu líki eða með
öðru móti á milli svefns og vöku, þá getur það
skynjað umhverfið með annarlegum hætti og
lýst hlutunum svo undai’lega að enginn kann-
ast við þá. Skáldið góða, sem eitt sinn gekk í
dökkt gljúfur í Bárðardal að loknum jólum og
glímdi þar við ljótan melludólg, var svo auðugt
að hugmyndum, að því sýndust jafnan hvers
konar skrýpi þegar myrkva tók. Þó tók heldur
betra við fyrir Gretti þegar hann gekk inn á
jökul og fann þar hinn fegursta dal, með grasi
vöxnum hlíðum og lágu kjarri, hverum og lítilli
á, sem rann kurteislega sína leið með sléttar
eyrar báðum megin. Að lyktum gerir Grettir
þá skyssu að leita sér líknar norður í Drangey,
en í þann mund þoldu Skagfirðingar ekki
skáldskap og murkuðu úr honum lífið.
Höfundur er fyrrverandi prófessor við
Edinborgarhóskóla.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 30. MAÍ 1998 5