Lesbók Morgunblaðsins - 30.05.1998, Blaðsíða 8

Sumarsýning Landsbóka-
safns að þessu sinni 1 ber
yfirskr iftina Trú og tónlist í
íslenskum handritum 1 yrri
alda. KÁRI BJARNASON
segir 1 Frá sýningunni, : sem
erli iður á Listahátíð ✓ i
Reyl kjavík 1998, og haldin
í samstarfi við Collegi ium
Musicum, samtök um tón-
lí istarstarf í Skálholti.
Samtökin Collegium Musicum
vinna nú að rannsókn á þeim
menningararfi sem fólginn er í
sönglögum íyrri alda. Verkefnið,
sem er unnið í samvinnu við
Landsbókasafn, er fyrsta kerfis-
bundna rannsókn á nótum í öll-
um íslenskum handritum sem
fram hefur farið. Þegar hefur komið í ljós að
mun meira er varðveitt af nótum í handritum
en nokkurn hefur rennt grun í og að þær eru
skrifaðar við kvæði eða sálma sem eru lítt eða
ekki þekktir. Langstærsti hluti þeirra er trú-
arlegs eðlis og hafa sálmarnir að öllum líkind-
um verið sungnir í kirkjum og heimahúsum
öldum saman til hliðar við hina opinberu
prentuðu sálma.
Verkefninu er ætlað að taka upp þráðinn
þann sem niður féll hjá séra Bjarna Þorsteins-
syni á Siglufirði (1861-1938). Stórvirki hans,
Islenzk þjóðlög, sem kom út fyrir tæpri öld, er
haldbesta rannsókn á sönglögum fyrri alda
sem enn er til. í inngangi sínum segist séra
Bjarni hafa komist að því að [...] meira en lítið
af nótum frá fyrri öldum [er] til í íslenzkum
handritum á skinni og pappfr á bókasöfnum
utanlands, og hafði enginn neitt ranpsakað
slík handrit að því er lögin snerti (íslenzk
þjóðlög, Kaupmannahöfn, 1906-1909, bls. 17).
Þau handrit, sem séra Bjarni rannsakaði um
síðustu aldamót, voru langflest í Kaupmanna-
höfn, en fáein í Noregi og Svíþjóð. Mörg
þeirra eru nú, góðu heilli, komin aftur á
heimaslóðir. Flest eru þau varðveitt í Stofnun
Arna Magnússonar en fáein í handritadeild
Landsbókasafns. Enn er þó mikill fjöldi ís-
lenskra handrita á erlendri grund sem séra
Bjarni hafði ekki tök á að rannsaka. Stærsti
hluti íslenskra handrita frá síðari öldum var
þó ævinlega varðveittur á Islandi. Engin sam-
bærileg rannsókn og séra Bjami vann að í er-
lendum söfnum hefur farið þar fram. Nauðsyn
rannsókna af þvl tagi sem Collegium Musicum
stendur fyrir er því augljós. Möguleikarnir
eru allir aðrir en á tímum séra Bjarna. Að-
gengi að handritunum er nú ólíkt greiðara og
tækifæri til að hefja nýja sókn við rannsóknir
á tónlistararfi þjóðarinnar kærkomið.
Nú rannsókn Collegium Musicum sem hér
var lýst leggur grunn að öðrum þætti rann-
sóknarinnar sem verður fræðileg vinna. Meðal
verkefna í þeim þætti má nefna samanburð
ólíkra uppskrifta, könnun á uppruna einstakra
laga og rannsókn á þeim sálmum sem sungnir
voru. Stefnt er að því að fyrstu niðurstöður
verði kynntar á Norrænni kirkjutónlistarráð-
stefnu í Skálholti árið 2000. Einnig verður á
vegum Collegium Musicum og Sumartónleika
í Skálholtskirkju flutt úrval sálmaútsetninga
og ný verk tónskálda er byggja á fornum stefj-
um. Jafnframt er fyrirhugað að gefa út úrval
sönglaga úr handritum í samvinnu við inn-
lenda tónlistarmenn.
Þeir sem hafa komið að verkinu til þessa
eru: Guðrún Laufey Guðmundsdóttir, nemi í
sagnfræði við Háskóla Islands, sem vinnur að
úttekt á nótum í handritum, Njáll Sigurðsson,
námstjóri í Menntamálaráðuneyti; sem rann-
sakar nótur ritaðar á skinn og Arni Heimir
Ingólfsson, í doktorsnámi við Harvardháskóla,
sem rannsakar tvisönglög í handritum. Þá hef-
ur séra Amgrímur Jónsson lagt verkefninu lið
með því að rannsaka nótur í handritum. Und-
irritaður stýrir verkinu og nýtur til þess að-
stoðar annarra í stjórn Collegium Musicum,
en hana skipa, auk mín, séra Egill Hallgríms-
son, sóknarprestur í Skálholti, og Hilmar Örn
Agnarsson organisti. Jafnframt hafa eftirfar-
andi félagar í Collegium Musicum komið að
verkefninu: séra Sigurður Sigurðarson, vígslu-
biskup í Skálholti, séra Kristján Valur Ingólfs-
son, rektor í Skálholti, Margrét Bóasdóttir
söngkona; Smári Ólason organisti, séra Guð-
mundur Óli Ólafsson, fyrrv. sóknarprestur og
prófastur í Skálholti, og Halldór Vilhelmsson
söngvari, að ógleymdri Helgu Ingólfsdóttur
semballeikara sem átti stærstan þátt í að
LBS fragm 30. Þetta skinnblað var utan um handrit með vikusálmum séra Sigurðar Jónssonar
á Presthólum (1590-1661) og þýðingum séra Þorsteins Gunnarssonar (1646-1690) á Lassenii-
bænum. Jón Sigurðsson forseti hefur síðan eignast handritið og þaðan er það komið í safnið.
Efnið er tíðasöngur á messum heilagrar Sesselíu (22. nóvember) og heilags Klementíusar (23.
nóvember). Þess má geta um heilaga Sesselíu að hún er verndardýrlingur tónlistarinnar.
JRÚ OG TÓNLIST
—"U L i mm , M
j*_ 1 A />
,, ef ■ • ffl BB m
- f§|§j m ■ 9 ; ■ fsnss
i""- ~T* A
■£- flSl m r_jm
.... - ,_ llil
p^--4--ýZ3E^Z|L. :
H
! ^ ^onnSi clnaitj^úwjrdllin. ííh^.ftca, ■

'H
■ -51 4/l. X-f±r 3T -
V y ^ i, 1 wh>.' ■ /* T‘
í KVÆÐASAMTÍNINGI frá 18. og 19. öld (ÍB 659 8vo) er þessi fallegi lofsöngur, Músíkulof, til
drottningar listarinnar. Hann er 8 erindi og má telja mildi að hann hafi ekki glatast, því ekki er
vitað um aðra uppskrift af honum en þetta eina samanbrotna blað sem hér er sýnt.
hrinda verkinu af stað. Verkefnið nýtur
styrkja meðal annars frá Alþingi, Ki-istnihá-
tíðamefnd og Menntamálaráðuneyti.
A sýningunni er eitt skinnblað úr Þjóð-
skjalasafni ásamt mynd úr handriti sem varð-
veitt er í Stofnun Arna Magnússonar. Uppi-
staðan eru hins vegar handrit úr Landsbóka-
safni sem spanna tímabilið frá því um 1100 til
um 1800. Astæðan er sú að nýlega var lokið
við að fara yfir öll kvæða: og sálmahandrit í
safninu frá því fyrir 1800.1 ljós kom að ríflega
1.000 handrit hafa að geyma kvæði eða sálma
og af þeim eru um 100 með nótum. Þar er að
finna yfir 500 söngva og virðist við fyrstu at-
hugun sem röskur þriðjungur þeirra sé fyrst
núna að koma fram í dagsljósið. Mikið verk er
þó enn óunnið þar sem íslensk kvæða- og
sálmahandrit í öðrum söfnum, hérlendis og er-
lendis, skipta þúsundum.
Handritum sýningarinnar má deila niður í
þrjá flokka: I fyrsta lagi eru sýnd nokkur
þein-a kvæða- og sálmahandrita sem séra
Bjarni Þorsteinsson hafði undir höndum og
varðveitt eru í Landsbókasafni. Einnig eru
lögð með íslenzk þjóðlög séra Bjarna til að
minna á hið merka framlag hans til rannsókna
á íslenskum tónlistararfi.
í öðru lagi eru sýnd handrit, eða öllu heldur
stök blöð, rituð á skinn. f þeim hópi er eina
skinnblaðið sem sýnt er og ekki er varðveitt í
handritadeild Landsbókasafns. Það kemur úr
Þjóðskjalasafni og er talið frá því um 1300.
Það er þó ekki elsta skinnblaðið á sýningunni.
Eitt blað er varðveitt úr safni Jóns Sigurðs-
sonar forseta sem talið er frá því um 1100.
Þrjú önnur skinnblöð eru einnig á sýningunni.
Á tvö þeirra eru ritaðar nótur við sálma um
dýrlinga katólsku kirkjunnar en í hinu þriðja,
sem jafnframt er eitt yngsta skinnblað í
Landsbókasafni, er að finna brot úr Grallara
Guðbrands Þorlákssonar biskups, sem gefinn
var út árið 1594.
í þriðja lagi eru sýnd nokkur pappírshand-
rit frá 17.-18. öld. Þar eru dregin fram nokkur
þeirra kvæða- og sálmahandrita sem verið er
að rannsaka um þessar mundir. Taka má sem
dæmi tvö skáld, sem áður hefur verið fjallað
um en kemur í ljós að mun meira er varðveitt
eftir en áður hefur verið talið.
Ólafur Jónsson á Söndum (1560-1627) er eitt
þeirra skálda sem eiga kvæði eða sálma sem
nótur finnast við. Aðeins eru til á prenti fyrir
1800 fáeinir sálmar eftir Ólaf, en árið 1899
komst séra Bjarni Þorsteinsson í tvær upp-
skriftir á Kvæðabók hans. Önnur þeirra kom
síðar á safnið og er á sýningunni. Hins vegar
vissi séra Bjarni ekki að einar 23 aðrar upp-
skriftir eru varðveittar af Kvæðabók Ólafs, auk
þess sem kvæði hans og sálmar eru ritaðir upp
í fjölmörgum öðrum handritum, í mörgum til-
vikum með nótum. Verið er að bera saman
ólíkar uppskriftir á lögum við kvæði Ólafs og
standa vonir til að unnt verði að gefa út úrval
sönglaga hans árið 2000. Kvæði og sálmar séra
Jóns Magnússonar í Laufási (1601-1675) voru
allnokkrir gefnir út fyrir 1800, en meirihluti
þeirra hefur þó einungis varðveist í handritum
fram á þennan dag, margir með nótum. Er nú
unnið að því að safna saman lögum við kvæði
hans og sálma með það að markmiði að bera
saman við þau sem hafa verið prentuð. Mestur
hluti þeirra kvæða og sálma sem verið er að
rannsaka er hins vegar ekki kenndur neinum
ákveðnum höfundi, heldur er um að ræða þá
skriflegu menningu sem er til í svo ríkum mæli
í handritasöfnum og svo illa hefur verið rann-
sökuð. Sem dæmi um einstök handrit má nefna
eitt sem ekki er vitað til að hafi verið fjallað um
áður en það er uppskrift á Sálmabók Guð-
brands Þorlákssonar biskups, talin aðeins
10-15 árum yngri en hin prentaða fyrirmynd.
Handrit þetta er eitt fárra sem nefnd cru með
nótum í handritaskrám safnsins, en eins og þar
er bent á eru nótur mun fleiri í handritinu en í
hinni prentuðu sálmabók. I sumum tilvikum er
ekki vitað hvaðan lögin í handritinu eru komin.
Sagt hefur verið að jafnvel löng ferð hefjist
með einu skrefi. Sú sýning sem Landsbóka-
safnið og Collegium Musicum standa fyrir er
aðeins eitt skref í þá átt að endurheimta ís-
lenskan söngarf. Það dregur vissulega
skammt en er þó í rétta átt.
Sýningin verður opnuð í dag, laugardag, af
Birni Bjarnasyni, menntamálaráðherra. Við
opnunina, sem hefst kl. 14 og stendur í um
einn og hálfan klukkutíma, verður boðið upp á
tónlistardagskrá í umsjón Collegium Music-
um, m.a. úrval eldri söngva í útsetningum tón-
skáldanna Jóns Nordals, Snorra Sigfúsar
Birgissonar og Elínar Gunnlaugsdóttur, auk
þess sem sönghópurinn Hijómeyki undir
stjórn Bernharðs Wilkinsonar syngur beint úr
handritum frá 16.-17. öld. Auk þeirra munu
Hallveig Rúnarsdóttir sópran og Nora Korn-
blue celló koma fram. Til viðbótar tónlistar-
flutningnum munu Jón Þórarinsson tónskáld,
séra Kristján Valur Ingólfsson, rektor í Skál-
holti, og Kári Bjarnason, formaður Collegium
Musicum og handritavörður í Landsbókasafni,
flytja stutt erindi.
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 30. MAÍ 1998