Lesbók Morgunblaðsins - 12.09.1998, Side 3

LESBÖK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING LISTIR
35. TÖLUBLAÐ - 73.ÁRGANGUR
EFNI
Bókhneigðir kotungar
og mannkyns menning er heiti á grein eftir
Viðar Hreinsson og fjallar um menn eins og
Stebba í Seli, sem varð þjóðskáldið Stephan
G. Stephansson, og annan samtímamann
hans, Tómas á Hróarsstöðum í Fnjóskadal, f.
1835, sem telst vera einn af frumherjum í ís-
lenzkri leikritun. Hann var fyrst og fremst
andans maður, sískrifandi, orti mikið, hélt
dagbækur, teiknaði bæi, skrifaði búskapar-
lýsingar og las Shakespeare og Holberg.
Jirí Kylión
er danshöfundur og listrænn stjórnandi
Nederlands Dans Teater. Hann kom hingað
í tilefni frumsýningar Islenska dansflokksins
á verki hans „Stool Game“, en hann segir
dansflokka sem fái að dansa verk hans
verða að hafa ákveðna eiginleika og vera í
ákveðnum gæðaflokki. I samtali hans og
Rögnu Söru Jónsdóttur kemur fram, að nú
verða dansflokkar, sem vilja dansa verk
hans, að bíða til ársins 2001 af því að aðstoð-
armenn hans, sem vinna að sýningunum, eru
fullbókaðir þangað til.
UpphafsmaSur
íslendingasagna?
Var Hákon gjunli upphafsmaður íslendinga-
sagna, spyr Armann Jakobsson og telur að
þessi Noregskonungur hafi verið mikill
menningarfrömuður og Iátið þýða suðræn-
ar bókmenntir um ást og riddaraskap og
það hafi orðið til þess að Islendingar liofu
ritun fornaldarsagna.
Listrænn íverustaður
Ibúð Einars Jónssonar og Önnu konu hans
er efst í Listasafni Einars á Skólavörðuholti.
Hún er gestum opin eins og safnið, en þó
minna þekkt en vert væri, því þar er allt
sérhannað eftir Einar og svo einstakt að það
á sér ekki hliðstæðu hér á landi. Gísli Sig-
urðsson hefur litið á þennan listræna íveru-
stað
Tímabil hinna
ströngu flata
I Listasafni Islands er nú efnt til sýningar á
hinni geómetrísku abstraktlist eftirstríðsár-
anna, sem varð að áhrifamikilli bylgju hér,
en fyrirmyndir sóttu hinir ungu listamenn
þá til Parísar. Hér er birtur hluti úr ritgerð
um geómetríuna eftir Júlíönu Gottskálks-
dóttur listfræðing.
FORSÍÐUMYNDIN: Forsiðumyndi n er af málverki af RíkharSi III eftir óþekktan listamann, en málverkið
er eitt af mörgum, sem hreif Braga Asgeirsson, er hann skoðaði National PortraitGallery í London. Frá-
sögn Braga er á bls. 14 og 15.
VILHJÁLMUR FRÁ SKÁHOLTI
Á CAFÉ
Er blessuð litlu börnin fara að sofa
og borgin fyllist næturhúmi svörtu;
er raunir lífsins lofa ti'úuð hjörtu
og Ijósið deyi• í verkamannsins kofa,
þá opnar kráin öllum sínar dyr.
Ég geng þar inn sem gestur síðla nætur.
Þar glóir vín á barmafullum skálum.
Þarrífast menn á mörgum tungumálum
um meyjar, sem að eiga snotra fætur,
hvelfdan barm og brjóst sem melónur.
Ég sit og horfí á fólk, sem fer og kemur,
á fólk, sem þráir líf og glaðar stundir,
á fólk, sem hlær, þótt biturt blæði undir;
sé bikar dauðans hylltan öðru fremur
og ástina, sem aldrei hefur fæðst.
Hér yrkja skáldin amorskvæði í hrönnum
um alls kyns menn ogfugla á skógargreinum
og Dísur, sem að deyja af ástarmeinum
í dalakofum langt frá öllum mönnum,
lofandi það, sem lifír stöðugt eitt.
Affögrum tónum fyllist litla kráin,
mjög fjarlægum þeim hóp, er lifír svona.
Um bjartar nætur hjalar hálffull kona
- og hjörtu, sem að eru löngu dáin -
biðjandi Guð að blessa íslenskt vor.
Vilhjálmur Guðmundsson frá Skáholti, 1907-63, var Reykjavíkurskáld sem orti í
nýrómantískum anda, m.a. um böl kreppunnar og vakti alhygli með fyrstu Ijóðabók sinni,
Nælurljóðum, 1931. Síðar komu út þrjár Ijóðabækur eftir hann.
RABB
DREPUM
TÍMANN
Sporlaust heitir áhugaverð ný
íslensk kvikmynd sem leiðir
hugann að kvikmyndagerð
samtímans og öðrum listum.
Þótt innihaldið mætti óneit-
anlega vera bitastæðara er
hér að flestu leyti um vel
gerða kvikmynd að ræða
enda valinn maður í hverju rúmi. Verkið í
heild þolir að mínum dómi ekki samjöfnuð
við fyrri myndir leikstjórans og nægir þar
að nefna Tár úr steini. Þær hugleiðingar
sem hér fara á eftir snúast ekki um hina
nýju kvikmynd en þær tengjast henni
óbeint þar sem myndin varð til þess að
vekja þær. Það samrýmist áreiðanlega
ekki kokkabókum leikstjórans að feta slóð
afþreyingarinnar sem sífellt fleiri lista-
menn troða hver á hæla annars. Engu að
síður mætti spyrja hvers vegna svo marg-
ir skapandi listamenn lendi í því að rekja
þá slóð. Þótt við því séu sjálfsagt ýmis
svör er það verðugt umhugsunarefni.
Hverfum þrjátíu ár aftur í tímann, ár-
talið 1968 er á almanakinu og sextíuo-
gáttakynslóðin geisist fram á svið sögunn-
ar þrungin nýrri vitund um frelsi og
ábyrgð. Hún lætur sig pólitík og menn-
ingu varða. Henni er ekki aðeins mikið í
mun að gagnrýna stríðsrekstur í fjarlæg-
um, fátækum löndum heldur rýnir hún
miskunnarlaust í eigin menningu og ekki
vantaði nöfnin sem þeirri menningu voru
valin: neyslumenning var eitt þeirra. Þá
var litið svo á, ekki síst fyrir áhrif frá
frankfurtarskólanum svonefnda, sem fram
kom á millistríðsárunum sem sterkt
menningargagnrýnið afl, að vestræn sið-
menning væri óðum að breytast í innan-
tóma afþrejdngu og helsti prakkarinn í því
efni átti að vera sjónvarpið.
Frankfurtarskólinn setti fram hug-
myndafræði sem gengið hefur undir heit-
inu „kn'tíska kenningin" og snýst m.a. um
það að sýna fram á að fjölmiðlar hafi til-
hneigingu til að hafa það að tneginmark-
miði sínu að veita fólki afþreyingu og höfði
af þeim sökum til viðtekinna almannasjón-
armiða hverju sinni. En á sama tíma þegi
þeir þunnu hljóði um vandamál einstak-
linga og samfélags og þá ekki hvað síst
um þá sem gagnrýna samfélagið. Sam-
kvæmt þessum kenningum hafa fjölmiðlar
því tilhneigingu til að bjóða upp á innan-
tóma afþreyingu. (Afþreying merkir m.a.
dægrastytting og felst einnig í því að
drepa tímann skv. orðabók Blöndals.) En
nú er menningargagnrýni af þessum toga
orðin svo fyrirferðarlítil að hún má heita
hljóðnuð eða allt að því. Ekki vegna þess
að allt hafi runnið í réttan farveg heldur
vegna þess að sælutímar afþreyingariðn-
aðarins eru runnir upp og þar er ekki til
siðs að spyrja um innihald heldur umbúð-
ir. Sagt er að fjölmiðlarnir séu ekki svo
hættulegir og svo sé fólk ekki svo hlut-
laust og sinnulaust eftir allt saman, það
láti ekki bjóða sér hvað sem er, þvert á
móti ráði neytendur ferðinni, þeir skipti
bara á milli stöðva ef þeim líkar ekki eitt-
hvað (eða slökkvi!) og því séu það þeir
sem segi framleiðendum - og þar með
listamönnum - fyrir verkum.
En samt virðist neytandinn ekki alls
kostar ánægður og lætur sér stundum til
hugar koma að spyrja: Hvað er á stöðvun-
um, hvað er í kvikmyndunum? Hvað er í
þessum miklu og dýi’u umbúðum? Endar
neytandinn ekki með því að kaupa sér sí-
fellt fullkomnai’i tæki með sífellt fullkomn-
ari tökkum sem gera honum auðveldara
fyrir að geta ætt á milli stöðva sem í reynd
eru allar eins: innantómar eða allt að því?
Þess vegna segja margir sem svo að
gagnrýni frankfurtarskólans á vestræna
menningu eigi eftir allt saman fullan rétt
á sér. Bent er á yfirdrifna tilbeiðslu fjöl-
miðlanna á Díönu prinsessu, á fáránlegan
áhuga þeirra á persónulegum vandamál-
um Bandaríkjaforseta og nú síðast á há-
hyrningnum Keikó. Af þessum þremur
dæmum er Keikóævintýrið þó sýnu verst
vegna þess að það afhjúpar átakanlega
þau einu rök sem við Islendingar erum
farnir að taka gild en það eru peningar.
Tilhneiging til meðalmennsku og inni-
haldsleysis þrúgar ekki aðeins útvarp og
sjónvarp heldur einnig kvikmyndir og
jafnvel skapandi listamenn í vaxandi mæli.
Margir listamenn virðast telja þann kost
vænlegri að stíla upp á vinsældir en að
fást við eitthvað sem máli skiptir.
Liggur ekki að baki meint krafa fjöld-
ans um að allir þurfi að vera skemmtileg-
ir, allt þurfi að hafa afþreyingargildi?
Hugsað er nógu skammt fram í tímann
hverju sinni, allt er í bútum, sé þessi stöð
leiðinleg er skipt yfir á næstu. Viljandi eða
óviljandi, meðvitað eða ómeðvitað lætur
margur listamaðurinn undan miskunnar-
lausri kröfu tómhyggjunnar, sem virðist
liggja í loftinu, um að allt verði að vera
innihaldslaust svo að það seljist. Afþrey-
ingin er orðin að meginstefnu, hún er und-
irstraumur og allsherjarlausn í kvikmynd-
um og öðrum listum. „Drepum tímann“ er
krafa tómhyggjunnar.
En getur skapandi listamaður látið
beygja sig undir kröfu markaðarins með
góðri samvisku? Er það hlutverk lista-
mannsins eftir allt saman að vera mark-
aðnum trúr, er það ekki listin sem hann á
að sýna trúfesti og er það ekki einmitt
með þeim hætti sem hann gæti haft eitt-
hvað fram að færa? Er það ekki innifalið í
viðhorf skapandi listamanns að troða nýja
slóð og skilja eftir sig spor? íslendingar
verða að standa vörð um skapandi listir,
þar með kvikmyndir, svo að þeir verði
ekki fórnarlömb þrúgandi aíþrej'ingar þar
sem gervihlátur sýndarmennskunnar
verður að martröð og gengið er fram hjá
manninum og raunveruleika hans, mér
liggur við að segja sporlaust.
GUNNAR KRISTJÁNSSON,
REYNIVÖLLUM
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 12. SEPEMBER 1998 3