Lesbók Morgunblaðsins - 12.09.1998, Síða 4

s
IÓPRENTUÐU bréfi frá árinu 1925, til
mágs síns, Jóns Jónssonar fylkisþing-
manns í Norður Dakota gerir Kletta-
fjallaskáldið Stephan G. Stephansson
(1853-1927) ættfræði, mannkynssögu og
uppeldi meðal annars að umtalsefni:
„Ekki veit eg hvort þú hefír nokkuð
gíimun af þessari nafna-þulu, eg hafði
sjálfur eittsinn ömun á þesskonar. Nú hefí eg
iðrast þeirrar syndar, og þykist sjá ýmislegt í
ættartölum, bæði gagn og gnman, ef menn
kynnu með að fara og smíða efni úr, til upp-
eldis-nota, sem einhvemtíma kemur kanske
að. Islendingar eru, sem sé, svo sérstaklega
settir, með sögu og ættarnöfn, að flest má
rekja um arfgenga kosti og lesti, í 10 til 12
aldir, sem áberandi er. Yrði það að vísindum,
mætti, með uppeldi, glæða þá góðu en afvenja
þá lakari, væri þekkingin til. Auk þess, er nú
þetta mannkynssagan sjálf, í upptökum sín-
um.“1
EFTIR VIÐAR HREINSSON
Um þessar mundir eru framtakssamir
menn í óða önn að smíða efni „úr ættanna
kynlega blandi" (svo hnuplað sé línu frá Jóni
Helgasyni) - ekki til „uppeldis-nota“ heldur
mannkyni til heilsubóta og þjóð til hagsbóta.
Torvelt er að sjá að hve miklu gagni hefð-
bundin ættfræði getur orðið erfðavísindum,
því hún er eins og ýmsar heimildir sögunnar,
víða ótraust og brotakennd og af þeim sökum
einkum háð vandvirkni og efasemdum þeirra
sem með slíkar heimildir fara.
Það undrar engan að Stephan segist eitt
sinn hafa haft ömun á ættfræði. Saga, sagnir
og fróðleikur voru honum hugstæðari. Hann
greip frekar upp sögubrot og staka mola aft-
an úr öldum og miklaði þá. Honum urðu mikil
kvæði úr lítilfjörlegum þjóðsögum og sagna-
þáttum. Nefna má Kolbeinslag, Jón hrak og
Sigurð trölla. En orð hans í þessu bréfi benda
til þess að hann hafi hin síðari ár verið farinn
að líta á ættfræði og sögu sem brot sem þyrfti
að raða saman í heildarmynd. Eflaust mætti
fara að orðum hans og grípa ættfræði til upp-
eldisnota. Vera má að „ættfræði" verka hans
sé hnýsilegri í þessum efnum, því þegar rýnt
er í baksvið þeirra má greina myndir og brot
úr íslenskri menningar- og bókmenntasögu.
Uppeldisnot má hafa af brotakenndum svip-
myndum af viðleitni fátækra almúgamanna á
Islandi til að afla sér þekkingar og lifa menn-
ingarlífi. Sú viðleitni var sterkasta kjölfesta
Stefáns Guðmundssonar frá Víðimýrarseli,
sem í Vesturheimi tók upp nafnið Stephan G.
Stephansson.
Andleg og vitsmunaleg ættfræði Stefáns er
flóknari en ættartölur ættfræðinga og verður
varla sett í gagnagrunn í því skyni að dýpka
skilning á gangverki menningarinnar. For-
eldrar hans voru Guðmundur Stefánsson frá
Kroppi í Eyjafirði og Guðbjörg Hannesdóttir
af skagfirskum ættum. Þau voru bókhneigð
og kenndu drengnum snemma að lesa. í
Skagafirði naut hann á æskuárunum leiðsagn-
ar og velvildar kunnra skálda og bókamanna:
Sigvalda Jónssonar skálda, Jóns bónda Árna-
sonar á Víðimýri sem líka var velunnari Bólu-
Hjálmars, og Egils Gottskálkssonar á
Skarðsá. Sigvaldi kenndi honum að skrifa,
þótti hann baldinn og orti:
Þú ert stirður Stebbi minn,
stafi að mynda þína,
lítill virðist vilji þinn
vinum hlýðni að sýna.2
Vafalaust hafa þessir menn séð mannsefnið í
gegnum bemskubrek Stebba í Seli og léð hon-
um bækur til lestrar. Reyndar sagði Eggert
Briem, sýslumaður Skagfírðinga, að það væru
„falleg augu í þessum strák“ þegar nokkrir
höfðingjar riðu fram á Stefán á vaði við
Gýgjarfoss í Sæmundará, þar sem hann leitaði
hrossa.3 Mynd þessara manna er nokkuð ljós í
heimildum, enda búum við í þeim efnum að
aldalangri fræðahefð Skagfirðinga. Bókleg iðja
drengsins í Skagafirði fólst meðal annars í því
að gefa út blað. Um það segir Indriði Einars-
son:
„Þrír af okkur drengjunum í Glaumbæjar
og Víðimýrarsóknum tókum upp á því, að gefa
út sitt blaðið hver. Rögnvaldur Bjarnarson
var einn, en jeg man ekki, hvað það blað hjet.
Myndlýsing: Freydís Kristjánsdóttir
ÞEGAR AÐRIR notuðu þurrk eftir votviðrakafla til þess að breiða hey, lét Tómas á Hlíðarenda ganga fyrir að bera bækur sínar út til þerris því
bærinn hriplak.
Þótt ort væri um Stebba litla í Víðimýrarseli „Þú ert
stirður Stebbi minn/ stafi að mynda þína", átti hann
eftir að verða stórskáld vestur í Ameríku. Það urðu
aftur á móti örlög Tómasar frá Hróarsstöðum að verða
einn hinna óþekktu og var hann þó einn af frumherjum
leikritunar á Islandi, gáfaður maður á rangri hillu
og svo bókhneigður að bækur voru honum ástríða.
Stephán G. Stephánsson gaf út annað, sem
hjet „Dalbúinn", og það var bezta blaðið, og
jeg gaf út það þriðja, sem hjet „Júlíus Cæs-
ar“.“‘
Stefán tók aftur upp þráðinn við blaða-
mennsku í Vesturheimi veturinn 1880, er hann
gaf með öðrum út handskrifað blað, „Fjalla-
Eyvind". Honum ber ekki alveg saman við
Indriða er hann rifjar upp blaðamennskuferil-
inn í bréfi til Baldurs Sveinssonar:
„Blaðamennska mín byrjaði bæði og endaði
annars snemma. Innan við fermingu var ég
„ritstjóri" „Dalbúans", sem ég skipti á fyrir
„Vestanfara“ Sigurðar Jónssonar á Víðimýri
og „Júlíus Cæsar“ Indríða Einarssonar á
Krossanesi, en „frægur“ er ég fyrir „Eyvind!"
Þú tekur eftir, að ég kalhi mig þar enn réttu
nafni, Stefán Guðmundsson (ég er nú samt
ég). Eg réði ekki lengur nafni mínu fyrir
„enskum“ sem vissu, að faðir minn nefndi sig
Stefánsson; svo vorum við 2 eða 3 í Dakota
svo að segja alnafnar. Bréf til þeiira villtust
stundum til mín. Því skírði ég mig lengi-a
nafni með þessari skemmri skírn, og hálfsá þó
eftir. “5
Heimildir eru fáorðari um vist Stefáns og
andlega ættstofna árin sem hann átti heima í
Bárðardal. Hann flutti þangað með foreldrum
sínum vorið 1870, en þar bjuggu þá þrjár föð-
ursystur hans, skörungar miklir. Foreldrar
hans fóru í vinnumennsku að Mýri, til Helgu,
systur Guðmundar, og Kristjáns Ingjaldsson-
ar manns hennar. Stefán gerðist vinnumaður í
Mjóadal, hjá Sigurbjörgu föðursystur sinni og
Jóni bónda Jónssyni, en þau urðu síðar
tengdaforeldrár hans. Alkunna er að mikil
gerjun var í félagsmálum og menningu meðal
Þingeyinga á þeim árum. Jón bóndi í Mjóadal
var til að mynda einn af frumkvöðlum lestrar-
félags nokkurra bænda í Bárðardal. Á Hall-
dórsstöðum bjó séra Jón Austmann, mikilhæf-
ur klerkur og menntavinur, en eins og kunn-
ugt er af drögum Stephans til ævisögu var
hann um mánaðartíma hjá séra Jóni til að fá
nokkra tilsögn í ensku seinnipart vetrar áður
en hann fluttist vestur um haf. Fleira var í
gerjun í Bárðardal á þessum árum. Þegar
skyggnst er um mannlíf í dalnum bregður fyr-
ir þráðum og svipmyndum sem hægt er að
raða í nokkuð heillega mynd. Handritaböggull
sem barst Landsbókasafni fyrir 9 ánim geym-
ir ýmis gögn sem tengjast Stephani og afkom-
endum Helgu föðursystur hans.6 Þar er meðal
annars að finna kvæði, Til Vesturfara. Kveðið
af T. Jónassyni 1873. Kvæðið er vel ort, vin-
samleg hvatning, undir því stendur G. S. d.
Þegar ráðið er í heimildir frá þessum árum
kemur í ljós að það hefur að öllum líkindum
verið Tómas Jónasson, yfirleitt kenndur við
Hróarsstaði í Fnjóskadal, sem hefur ort kvæð-
ið fyrir Guðnýju Stefánsdóttur húsfreyju á
Eyjardalsá, en hún var þriðja föðursystir
Stephans. Þótt ættanna bland sé oft kynlegt,
getur enn bæst við kynslin þegar örlagaþræð-
ir spinnast um. í Árbók Landsbókasafnsins
1989 birtir Finnbogi Guðmundsson tvö erfi-
kvæði úr fyrrnefndum handritaböggli ásamt
greinargerð gefanda böggulsins. Stephan
BOKHNEIGÐIR KOTUNGAR
OG MANNKYNS MENNING
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 12. SEPTEMBER 1998