Lesbók Morgunblaðsins - 12.09.1998, Síða 8

VAR HAKON GAMLI
UPPHAFSAAAÐUR
ÍSLENDINGASAGNA?
EFTIR ARMANN JAKOBSSON
Áður sat hann skýr að Skúla
og þar skálda lét sinn túla
bæði’ um hann og Hákon fúla
sem hirti frelsi vort
IÐHORF íslendinga til Há-
konar Hákonarsonar Nor-
egskonungs (1204-1263)
mestalla þessa öld er tjáð í
ómyrku máli í þessu erindi í
kvæði eignuðu Hannesi
Hafstein, ráðherra og
skáldi, þegar hnígur húm að
þorra. Hákon konungur var handhafi hins
erlenda valds sem íslendingar gengu undir á
árunum 1262-64. Það merkti endalok hins ís-
lenska þjóðveldis sem mjög var mært í sjálf-
stæðisbaráttunni. Þjóðveldið var í augum
manna lýðveldi síns tíma og grunnmynd þess
lýðveldis sem skyldi sett á stofn á Islandi.
I Islandssögunni kom af þeim sökum í hlut
Hákonar konungs hlutverk hins lævísa und-
irróðursmanns sem hafði att saman íslensk-
um höfðingjum í eina ófriðarbendu á Sturl-
ungaöld og kynt undir illdeilur þeirra og
ósætti uns allt Island lék í ljósum logum. Að
því búnu hafði hann „hirt frelsi vort“ þegar
allt var komið í óefni og við tók tæpra sex
alda niðurlægingarskeið, hinar myrku aldir
íslandssögunnar, uns upp risu hetjur sjálf-
stæðisbaráttunnar, Baldvin Einarsson,
Jónas Hallgrímsson og Jón Sigurðsson.
Þannig var Islandssagan frá því að sjálf-
stæðisbaráttan stóð hvað hæst fram yfir
1970, í kennslubókum þeirra Jóns Aðils og
Jónasar Jónassonar og ritum fræðimanna á
borð við Sigurð Nordal, Einar Ólaf Sveins-
son og Jón Jóhannesson. A hinn bóginn hef-
ur nú verið dregið fram að íslenskir samtíð-
armenn Hákonar konungs, með sagnaritar-
ann Sturlu Þórðarson í broddi fylkingar, lýsa
honum af virðingu og aðdáun í ritum sínum.
Neikvæð mynd hans á Islandi á öndverðri
20. öld hefði eflaust vakið furðu þem-a því að
í þeirra augum var hann friðarkonungur en
ekki lægjam Loki sem öllum árum rær að
ógæfunni.
í sagnaritum 13. aldar er næsta lítill fótur
fyrir mörgum og alvarlegum ákærum ís-
lenskra fræðimanna á 20. öld gegn Hákoni
Noregskonungi. Ekkert bendir til þess að
hann hafi kynt undir ófriðarbál á íslandi
heldur er þvert á móti tekið fram að hann
hafi lagt áherslu á friðsamar lausnir, bæði í
Noregi og í skiptum við Islendinga. I sagna-
ritum kemur ekki heldur fram að Hákon hafi
seilst hér til valda að fyrra bragði. Islenskir
höfðingjar virðast sjálfir hafa átt frumkvæði
að því að vekja áhuga hans á landinu, ejnkum
Sturla Sighvatsson. Yfirráð yfir Islandi
verða ekki þáttur í utanríkisstefnu Hákonar
fyrr en árið 1247, eftir að sendimaður páfa,
Vilhjálmur cardinalis, hefur í heimsókn til
Noregs lýst furðu sinni á að til sé land sem
engan hafi konunginn. Eftir það er leið Há-
konar til valda yfir Islandi að senda hingað
sendimenn ár eftir ár og bjóða íslenskum
höfðingjum að sverja sér hollustueið. Hvorki
er getið um ógnanir né vopnavald.1
Hákon Hákonarson á því að hverfa úr Is-
landssögunni sem fulltrúi hins illa erlenda
valds sem hafi ginnt íslenska höfðingja til að
ganga sér á hönd. En eftir sem áður kann
hann að eiga sér sess í sögubókum framtíð-
arinnar, einkum þó í bókmenntasögunni.
Það var lengi hald manna að merkustu
bókmenntir Islendinga á miðöldum væru frá
þjóðveldisöld. Á dögum fræðimanna á borð
við Finn Jónsson (1858-1934) voi-u fslend-
ingasögurnar ótvírætt þjóðveldisaldarbók-
menntir. Á þessari öld breyttist þetta. Þeir
sem fylgdu bókfestukenningunni um upp-
rana íslendingasagna og hinum svonefnda
„íslenska skóla“ töldu Islendingasögurnar
■ -f fi j# (-'p.QJ v f í ! rptýi'- "i": *:
%y■•; :m■>|i>Ibú
« ...... ,1 ÆJ,
1111:; I í %i 0

i> í;

SIGLT MEÐ ORÐIN, mynd unnin með blandaðri tækni eftir Gísia Sigurðsson, 1997.
Byggt á lýsingu úr handriti og fornri leturskrift.
Hákonar gamla Noregskonungs hafa íslendingar
minnst með beiskju fyrir að hafa náð tökum á Islandi
með brögðum. En Hákon gamli hafði menningarlegan
metnað og lét þýða bókmenntir um ást og riddaraskap.
í kjölfar þess er afar sennilegt að Islendingar hafi tekið
að rita fornaldarsögur, norrænar hliðstæður riddara-
sagna, og vera má að fyrstu Islendingasögurnar séu
settar saman undir áhrifum frá Tristamssögu.
verk framlegra höfunda sem hefðu starfað á
13. öld, í miðju ófriðarbáli Sturlungaaldar.
Það var álit Sigurðar Nordals (1886-1974) og
fræðimanna af næstu kynslóð að þær íslend-
ingasögur sem hafa þótt bestar væra flestar
eða allar frá 13. öld en þær sem þóttu
óheflaðri eða ævintýralegri væru ýmist eldri
eða yngri.
Á seinustu áratugum hefur hugmyndum
Sigurðar Nordals aftui; á móti verið nokkuð
andæft. Einkum hafa íslendingasögur verið
taldar ennþá yngri en hann gerði ráð fyrir.
Nú er sú saga sem áður var talin elst, Heið-
arvígasaga, talin vera frá hinstu árum þjóð-
veldisins. Fóstbræðrasaga er talin frá um
1300, öld yngri en áður var gert ráð fyrir.
Einnig hafa menn nú á síðustu árum talið
Bjarnarsögu Hítdælakappa, Hrafnkelssögu
og Grettissögu yngri en þær voru að hyggju
Nordals. Samkvæmt nýjustu viðhorfum gæti
meirihluti Islendingasagna verið frá 14. öld
og ritun þeiira hefst þá varla að ráði fyrr en
um 1250, skömmu fyrir endalok þjóðveldis-
ins.
Að mati Sigurðar Nordals voru þessar Is-
lendingasögur elstar: Heiðarvígasaga, Fóst-
bræðrasaga, Bjarnarsaga Hítdælakappa,
Hallfreðarsaga, Kormákssaga og Egilssaga.
Þær áttu að vera settar saman á árunum
1200-1230.2 Nú hafa Jónas Kristjánsson og
Bjami Guðnason sýnt fram á að þrjár þær
fyrstu séu talsvert yngri en áður var talið,
samdar á árunum 1250-1300. í framhaldi af
því hefur Jónas sett fram þá hugmynd að
Egilssaga sé elst Islendingasagna.3 Meðal
raka hans fyrir jwí er að elsta varðveitt
handritsbrot af Islendingasögu er brot af
Egilssögu frá um 1250. Jónas telur að Is-
lendingasögur hafi því átt sér upphafsmann,
engan annan en Snorra Sturluson sem á
þessari öld hefur verið talinn höfundur
Egilssögu. Snorri hafi samið Eglu síðar en
Heimskringlu, hafi horfið frá konungasagna-
ritun til þess að setja saman fyi-stu Islend-
ingasöguna.
Þetta er snjöll hugdetta og rökrétt niður-
staða úr þróun Islendingasagnarannsókna
seinustu áratugi. Kenningu sína styrkir
Jónas með því að setja hana í samhengi við
hugmyndir um þróun sagnaritunar Islend-
inga. Hann telur eðlilegt að gera ráð fyrir að
þori'i íslendingasagna sé yngri en sögur St-
urlungu enda sýni þróun konungasagnarit-
unar að sögur úr samtíð eða nálægri fortíð
séu oftast settar saman fyrr en sögur úr íjar-
lægri fortíð eða grárri forneskju - og raunar
era sögur með helgisagnablæ fyrstar á ferð.
Að einu leytinu séu fornaldarsögur Norður-
landa þannig arftakar konungasagna en
einnig Islendingasögur komi í kjölfar þeirra.
Jónas nemur eðlilega staðar við Egilssögu
þar sem norskir konungar eru hvergi jafn
mikilvægir í Islendingasögu og þar en einnig
vegna þess að Egilssaga hefur verið talin rit-
uð af manni sem einnig setti saman kon-
ungasögur, Snorra Sturlusyni. Grein hans í
Andvara ber nafnið: Var Snorri Sturluson
upphafsmaður Islendingasagna?
Samkvæmt hugmyndum Jónasar hefst Is-
lendingasagnaritun á dögum Snorra Sturlu-
sonar, um 1240. Eins og fram kom er rök-
stuðningur Jónasar alltraustur en þó leiðir
hann að mestu hjá sér þær sögur sem Sig-
urður Nordal taldi elstar Islendingasagna og
enn hafa ekki verið færðar aftur fyrir Egils-
sögu í aldri með styrkum rökum. Það eru
Hallfreðarsaga og Kormákssaga sem báðar
snúast um ævi, ástir og kveð-
skap húnvetnskra skálda. Um
þær hefur aftur á móti Bjarni
Einarsson rækilega fjallað4 og
komist að þeirri niðurstöðu, í
kjölfar Danans Pauls Rubows,
að þær séu undir áhrifum frá
erlendum ástarsögum. Hall-
freður og Kormákur séu ís-
lensk hliðstæða evrópskra trú-
badúra en blómaskeið þess
háttar skáldskapar (og lífsstfls)
var á 11. og 12. öld. Bjarni
nefnir einkum til sögu sýnileg
áhrif frá efni Tristramssögu
sem snúið var á norrænt mál
árið 1226.
Þegar Bjarni setti fram hug-
myndir sínar hafði enn ekki
verið tekið til við þá iðju að
yngja elstu Islendingasögur.
Nú á dögum er aftur á móti
óhætt og eðlilegt að draga þá
ályktun af þeim venslum sem
hann sýnir fram á milli hún-
vetnsku skáldasagnanna og
Tristramssögu að þær séu
yngri en hún, þ.e. settar saman
síðar en árið 1226. Þar sem
enginn hefur ennþá tekið sér
fyrir hendur að sýna fram á að
þessar sögur séu yngri en
Egilssaga er eðlilegt að gera
ráð fyrir því að þær séu eldri
en hún eða ritaðar á svipuðum
tíma og hafi þannig jafnvel haft
áhrif á hana (eins og Bjarni
Einarsson gerði ráð fyrir).
Ef fundinn væri samnefnari
(eða syntesa) ályktana Jónasar
Kristjánssonar og Bjarna Ein-
arssonar væri hann þessi: Upphafs íslend-
ingasagnanna er að leita á 3. áratug 13. ald-
ar. Jónas bendir á konungasögur sem undan-
fara og styðst þar við Eglu en einnig má
benda á að Kormákur og Hallfreður voru
hirðskáld Noregskonunga og Olafur konung-
ur Tryggvason leikur veralegt hlutverk í
Hallfreðarsögu. Bjarni leggur aftur á móti
áherslu á rómönsuhefðina erlendu en á 12.
öld komu fram kvæði um riddara á þjóðtung-
um þar sem höfuðáherslan var á ástir þeirra
og innri mann. Þessi hefð náði til Norður-
landa með þýðingu Tristramssögu árið 1226
og á norsk-íslenska menningarsvæðinu varð
til bókmenntagreinin riddarasögur, íslenskt
afbrigði af rómönsum. Það er líka óhætt að
rekja fornaldarsögur til þessarar hefðar.
Þær eru flestar ekkert annað en íslenskar
rómönsur.
Það er enginn efi á því að á 3. áratug 13.
aldar er mikil deigla í íslensku og vesturnor-
rænu bókmenntalífi. Þá kom rómönsuhefðin
norður af fullum þunga. En þetta er einnegin
merkilegt skeið í sögu konungasagnaritunar
því að frá þessum áratug er konungasagna-
ritið Morkinskinna sem er tímamótarit í rit-
un konungasagna. Það er mín hyggja að
Morkinskinna eigi margt sameiginlegt með
hvorutveggja riddara- og fornaldarsagna-
hefðinni og Islendingasögum. Ekki síst
vegna þess að í henni eru hinir svokölluðu
þættir, stuttir útúrdúrar sem virðast hafa
það margþætta hlutverk að skemmta áheyr-
endum með ævintýralegum frásögnum, lýsa
einstökum konungum rækilegar, sýna
hvernig konungar rækja hlutverk sitt og
skyldur og era því vaxnir, veita sögunni sið-
ferðislegt inntak og um leið sýna konunga
meðal þegna sinna, í samfélaginu. Kunnastir
eru þættir um íslendinga, t.d. Auðunarþátt-
ur vestfirska, Hreiðarsþáttur heimska og
Sneglu-Hallaþáttur, sem snúast um sam-
skipti konungs við íslenska hirðmenn sína.
En í flestum eldri konungasögum, öðrum en
Sverrissögu, höfðu konungar verið því sem
næst einir á sviðinu.
I rómönsum er áherslan ekki á höfðingja á
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 12. SEPTEMBER 1998