Lesbók Morgunblaðsins - 12.09.1998, Side 9

borð við konunga heldur riddai’a þeirra, þá
sem þjóna stórmennunum og bregður þeim
að því leyti frá eldri sagnaritum. Artúr kon-
ungur sjálfur er þannig í skugganum en
kappar hans, Lancelot, Perceval og Gawain, í
sviðsljósinu. í rómönsunum er áhersla lögð á
siðferðislegt gildi atburða og þær einkennast
af innleitni. Þær snúast um einkamál fremur
en opinber mál. Allt þetta setur svip á Mork-
inskinnu líka. Þar með er ekki sagt að hún sé
rómansa af sama tagi og Tristramssaga
heldur er hún ný tegund konungasögu, undir
sterkum áhrifum frá rómönsuhefðinni. Það á
einnig við sögurnar tvær um hirðskáld kon-
unga, Hallfreðarsögu og Kormákssögu, sem
snúast um einkamál þeirra og ástir, rétt eins
og rómönsur um riddara Artúrs konung.
Þegar Tristramssaga er þýdd á norrænt
mál verður bókmenntasöguleg bylting. í
fyrsta sinn snýst heil saga, en ekíri aðeins
þættir í stærri sögu, ekki um konunga eða
helga menn, þá sem bera af, heldur um
kappa sem að vísu ber af fyrir margra hluta
sakir en er þó „venjulegir menn“ í saman-
burði við fyrri söguhetjur. Um leið taka
þegnar konunga að verða meira áberandi í
konungasagnaritum, t.d. Morkinskinnu og
síðar Heimskringlu. Af þessum tveimur rót-
um spretta íslendingasögur sem bókmenntir
þó að þær kunni að hafa átt sér munnlega
undanfara.
Þó að þáttur Egilssöguhöfundar í upphafi
íslendingasagnaritunar sé eflaust ríkur er að
minni hyggju ekki rétt að kalla hann upp-
hafsmann Islendingasagna. Ef 'einhver verð-
skuldar þá nafnbót er það maður sem aldrei
setti saman Islendingasögu og var ekki einu
sinni Islendingur: Hákon Hákonarson Nor-
egskonungur.
Það þykir eflaust kynlegt að nefna upphaf
íslendingasagnaritunar í sömu andrá og
norskan konung. Hvað þá sjálfan höfuðóvin
íslenska þjóðveldisins, Hákon Hákonarson,
sem oft er nefndur Hákon gamli, ekki ein-
vörðungu vegna þess að hann var eldri en
sonur sinn samnefndur sem kallaður var Há-
kon ungi heldur er einnig á ferð óbein
skírskotun í þann úr neðra sem Hákon þótti
líkjast. Hver eru tengsl þessa umdeilda kon-
ungs við íslenska sagnaritun á 13. öld?
Þegar Snorri Sturluson hélt til Noregs árið
1218 orti hann kvæði um Hákon konung og
Skúla jarl Bárðarson. Það er kvæðið Háttatal
sem er þriðjungur Snorra-Eddu og er e.t.v.
upphaf að konungasagnaritun Snorra. Á
þessum tíma var orðið sjaldgæft að konungar
hefðu við hirð sína íslensk dróttkvæðaskáld
sem ortu um þá lof. En þar með var listsköp-
un í þágu konunga ekki lokið. Skömmu síðar
hefjast miklar aðgerðir hins unga konungs til
að kynna Norðmönnum og öðrum vesturnor-
rænum þjóðum þær bókmenntir sem bar
hæst í Evrópu á þeim tíma.
Þegar Hákon Hákonarson er liðlega tvi-
tugur verður sá stórviðburður sem þegar
hefur verið getið, rómönsumar halda norður.
í formála Tristramssögu segir: „Var þá liðið
frá hingaðburði Kristí 1226 ár, er þessi saga
var á norrænu skrifuð eftir befalningu og
skipan virðulegs herra Hákonar konungs.“* 1 2 3 4 5 6
Og Tristramssaga var aðeins fyrst af mörg-
um. I þremur öðrum riddarasögum til við-
bótar er vísað Hákonar Hákonarsonar kon-
ungs, Elíssögu, Möttulssögu og Ivenssögu.
Þá má nefna Strengleika, safn ljóðsagna
Maríu frönsku (Marie de France) sem á ís-
lensku urðu eins konar smásögur, en Hákon
Hákonarson er sagður hafa látið „norræna
úr völsku máli“.7
ívenssaga og Tristramssaga eru þýddar
úr kvæðum sem eru almennt flokkuð sem
hirðkvæði (romans courtois) og er sú fyrr-
nefnda þýðing á kvæði Chrétien de Troyes,
upphafsmanns þeirrar hefðar í Frakklandi.
Elíssaga er hins vegar þýdd úr frönsku
kappakvæði (chanson de geste) en hirðkvæði
og kappakvæði eru tveir helstu flokkar
rómönsuhefðarinnar. Til hennar teljast
einnig ljóðsögur (lais) Maríu frönsku og fá-
byljur (fabliaux) á borð við Möttulssögu.
Þær fimm þýðingar sem Hákon Hákonarson
hefur ótvírætt staðið fyrir veita því býsna
fjölbreytna mynd af rómönsuhefðinni. Ætlun
hans hefur greinilega verið að kynna alla
þætti þessara bókmennta fyrir norrænum
mönnum.
Það kann í fyrstu að þykja nokkuð ein-
kennilegt að Noregskonungur standi fyrir
þýðingum á bókmenntum um ást og riddara-
skap. En rómönsurnar voni hirðbókmenntir
hins nýja tíma, rétt eins og dróttkvæðin
heyrðu til hinum fyrri konungum. Og rétt
eins og allir sem vettlingi geta valdið vilja
vera „nútímalegir“ á ofanverðri 20. öld ætl-
aði Hákon Hákonarson sér að vera nútíma-
legur konungur. Það kemur ekki aðeins fram
í bókmenntastarfi hans. í Hákonarsögu St-
urlu Þórðarsonar kemur skýrt fram að Há-
kon var fyrirmyndarkonungur að sið 13. ald-
ar, rétt eins og samtíðarmenn hans erlendir,
heilagur Loðvík í Frakklandi, Alfons 10. Ka-
stilíukonungur og síðast en ekki síst Friðrik
2. keisari Hins heilaga rómverska ríkis. Allir
voru þeir kristnir konungar sem lögðu allt
kapp á að halda frið í landi sínu og bæta þar
lög og landsrétt. Allir studdu þeir við bak
kirkjunnar og allir töldu þeir visku höfuð-
dyggð sína. Friðrik 2. Þótti raunar svo vitur
og lærður að hann var nefndur „stupor
mundi“, veraldarundur.
Hákon Hákonarson samdi sig að sið hins
nýja tíma og ætlaðist til að hirð sín gerði það
einnig. Hinar nýþýddu riddarasögur áttu að
vera norrænum mönnum til leiðbeiningar
um hvernig kurteisir menn hegðuðu sér á 13.
öld. Þær voru dæmi um hinn nýja smekk. Og
Hákon lét ekki staðar numið. Talið er að
hann hafi staðið fyrir ritun Konungsskugg-
sjár (Speculum regale) sem er eins konar
lærð ritgerð um samfélag og hlutverk kon-
unga í því og hafi ritið átt að vera sonum
hans til leiðbeiningar. Rit af því tagi voru
einmitt mjög í tísku á 13. öld. Þá hefur
Bjarni Einarsson sett fram þá hugmynd að
konungasagnaritið Fagurskinna sé runnið
undan rifjum Hákonar og Toi’fi Tulinius tel-
ur að ritun Hervararsögu og Heiðreks geti
tengst viðleitni Hákonar til að tryggja erfða-
ríki í Noregi.8 9
Fram í andlátið var Hákon Hákonarson
viskukonungur, velgjörðarmaður lærdóms
og lista og áhugamaður um sagnaritun. í
banalegunni lét hann lesa fyrir sig bækur,
fyrst á latínu en þrátt fyrir visku hans hefur
skort eitthvað á latínukunnáttuna því að í
sögu hans segir að honum hafi þótt „sér mik-
il mæða í at hugsa þar eftir, hversu þat
þýddi“ og í staðinn lét hánn þá lesa fyrir sig
konungasögur og að lokum sögu Sverris afa
síns. Þannig var áhugi konungsins á bók-
menntum lifandi fram í dauðann og afkom-
endur hans héldu þessu áfram. Syni hans er
nú eignuð þýðing á ævintýrinu Barlaams-
sögu og Jósafats og sonarsonur hans, Hákon
Magnússon, er sagður hafa látið „venda
mörgum riddarasögum í norrænu úr girsku
og franseisku máli“.10
En ætli Hákon konungur Hákonai-son hafi
skilið það á banabeði hverju hann hafði kom-
ið til leiðar? Eins og fram kom hér að framan
markar Tristramssaga tímamót í norrænni
bókmenntasögu. Það er afar sennilegt að í
kjölfar þýðingarstarfs þess sem Hákon stóð
fyrir hafi íslendingar tekið að rita fomaldar-
sögur, nomænar hliðstæður riddarasagna,
en það má einnig vera að fyrstu íslendinga-
sögumar, Hallfreðarsaga og Kormákssaga,
séu settar saman undir áhrifum frá
Tristramssögu. Eins og bent hefur verið á er
það með riddarasögum að aðrir en konungar
og heilagir menn verða viðfang sagnaritara.
Fyrst em þýddar á norrænu sögur um ridd-
ara konungs suður í Evrópu en síðan era
samdar þrjár sögur um íslensk skáld í þjón-
ustu norskra konunga, Hallfreð, Kormák og
Egil sjálfan. Bókmenntagreinin Islendinga-
sögur er orðin til.
Vitaskuld varð hún ekki til á einum degi.
Islendingasögurnar eru verk margra
ókunnra snillinga, höfundar Egilssögu hvort
sem hann hét Snorri Sturluson eða eitthvað
annað, höfundar Laxdælasögu, höfundar
Brennu-Njálssögu og margra annama sem
hver og einn mótaði bókmenntagreinina í
sinni mynd. En allir vora þeir innblásnir af
hinni nútímalegu sagnaritun 13. aldar. Og
frumkvöðull hennar var Hákon Hákonarson
Noregskonungur, sá sami og „hirti frelsi
vort“ í kvæði Hannesar Hafsteins.
Islendingasögurnar era hlekkur í þeirri
innreið nútíma 13. aldar í norrænar bók-
menntir sem hófst með bókmenntastarfi Há-
konar konungs Hákonarsonar. Hann er þvi
enn frekar og mun ótvíræðar upphafsmaður
íslendingasagna en Snorri Sturluson.
Höfundur er MA í íslensku og vinnur um þessar
mundir að doktorsritgerð um Morkinskinnu. Honn er
höfundur bókarinnar (leit að konungi (Háskólaútgóf-
an 1997).
1) Sjá Ármann Jakobsson. Hákon Hákonarson - friðar-
konungur eða fúlmenni? Saga 33 (1995), 166-185.
2) Sjá: Um íslenskar fornsögur. Rvík 1968.
3) Var Snorri Sturluson upphafsmaður fslendinga-
sagna. Andvari nýr fl. 32 (1990), 85-105.
4) Skáldasögur. Rvík 1961 o.v.
5) Eins og ég hef fært rök að í bók minni, í leit að kon-
ungi, og víðar.
6) Riddarasögur I. Bjarni Vilhjálmsson gaf út. Rvík
1949,3.
7) Strengleikar. Robert Cook og Mattias Tveitane gáfu
út. Óaió 1979,4.
8) «La matiére du Nord.» París 1995,89-90.
9) Konungasögur III. Guðni Jónsson gaf út. Akurevri
1957,456-57.
10) Viktors saga ok Blávus. Jónas Kristjánsson gaf út.
Rvík 1964,3.
KENNING KUHNS
EFTIR STEFÁN SNÆVARR
Undarlega hljótt hefur verið um andlát vísindafræð-
ingsins Thomasar Kuhns í íslenskum fjölmiðlum en
hann kvaddi þennan heim fyrir tveimur árum.
Hér er lauslega gerð grein f ydr kenningum hans.
Bylting Kuhns
Hann var meðal þeirra manna sem
gjörbyltu hugmyndum okkar um vís-
indin fyrir nokkrum áratugum. Vís-
indaheimspekingai- á borð við Karl Popper
höfðu rembst eins og rjúpan við staurinn
við að finna hina einu sönnu aðferð náttúru-
vísindanna með heldur klénum árangri. Ku-
hn kvað upp þann Salómonsdóm að leitin að
þessu helga grali aðferðarinnar væri dæmd
til að misheppnast. Vísindin eru síbreytileg
sem elfur. Og engin stígur tvisvar niður í
sama fljótið, ekki er til nein allsherjar að-
ferð fyi-ir vísindin. Meira vit er í að gaum-
gæfa sögu þeirra. Slík athugun leiðir í ljós
að vísindasagan er nánast fólsuð, alla vega
gróflega einfólduð. Búin hefur verið til fegr-
uð mynd af náttúruvísindunum sem sýnir
hugumstóra andans menn ganga frjálslega
til móts til við ljósið. M.ö.o. þá sýnir myndin
stöðuga framþróun vísindanna sem nálgast
sannleikann hægt og bítandi. En Kuhn seg-
ir að vísindamenn skapi þessa mynd ein-
faldlega með því að afgreiða misheppnaðar
kenningar fortíðarinnar sem gervivísindi.
Því eins og skáldið Paul Valéry segir „og
aðeins þetta skyldi kallast vísindi, heild
þeirra uppskrifta sem tókust. Hinar eru
bókmenntii-“. Kuhn andæfir kenningunni
um að vísindin nálgist stöðugt sannleikann
og að yngri kenningar séu sértilvik af þeim
eldri. Við getum ekki vitað hvort vísindin
nálgist sannleikann nema að vita þegar
hvar hann sé að finna. En það getum við
augljóslega ekki því þá þyrftum við ekki að
stunda vísindi. Til að bæta gráu ofan á svart
eru hinar miklu, víðfeðmu kenningar vísind-
anna ósammælanlegar (incommensurable)
og því útilokað að kalla þær sértilvik af hver
annarri. Þannig er villandi að segja eðlis-
fræði Newtons sértUvik af eðlisfræði Ein-
steins sem skýri meira en eldri kenningin
en stangist hvergi á við hana. Vísindamenn
hafa einfaldlega falsað kenningar Newtons
með þeim hætti að hreinsa burt þær sem
ekki voru samþýðanlegar tilgátum Ein-
steins. En hvað í ósköpunum er ósammæl-
anleiki (incommensurability)? Því er til að
svara að tvær kenningar eru ósammælan-
legar ef vandkvæði eru á að þýða þær á mál
hvor annarrar. Ef hægt er að þýða þær með
þeim hætti að þýðingin virðist spegilmynd
hins þýdda þá eru þær sammælanlegar. Því
þá væri samanburður á ágæti kenninganna
engum vandkvæðum bundinn. Við gætum
án nokkurra erfiðleika uppgötvað hvor
hefði fleiri prófanlegar afleiðingar og hvort
önnur væri sértilvik af hinni. Ef þýðingin er
hins vegai- meira í ætt við þýðingu á Ijóði þá
má telja þær ósammælanlegar. Ljóðaþýð-
ing getur aldrei speglað fyrirmyndina enda
sagði skáldið Robert Frost að skáldskapur
væri það sem þýðingin næði aldrei.
Viðtök
Engin leið er að skilja kenningar Kuhns
nema að þekkja hugtakið „viðtak" (para-
digm). Hvorki kenning né staðhæfing eru
minnstu einingar vísindanna heldur vísinda-
leg viðtök. Hugtakið viðtak er ættað úr mál-
fræði og er í þeim fræðum notað m.a. um
skóladæmi um beygingar. Til dæmis eru
beygingarmyndir orðsins „hestur" skóla-
dæmi um beygingu ákveðins orðflokks á ís-
lensku. Vísindaleg viðtök líkjast málinu á
ýmsan hátt, ekki síst fyrir þær sakir að þau
grisja og skapa reynsluna líkt og tungumál
gera. Eskimóai- eru sagðir hafa tuttuguog-
tvö orð yfir snjó sem ekki eru þýðanleg á
önnur tungumál, þeirra mál er ósammælan-
legt við okkar. Mál þeirra gi'isjar því og
skapar reynslu af snjó með öðrum hætti en
aðrar tungur. Að breyttu breytanda gildii-
eitthvað svipað um viðtökin. Orðaforði nú-
tíma eðlisfræði er vissulega líkur orðaforða
sígildu eðlisfræðinnai' en kerfisbundinn
munur er á merkingu orðanna. Mál viðtak-
ana eru sem sagt ósammælanleg. Vísinda-
menn yngri viðtaksins sjá „sömu“ stað-
reyndir á annan hátt en þeir eldri. Ef stað-
reyndirnar eru línur á örk þá sjá yngri
mennirnir héra þar sem þeir eldri sáu önd.
Þessir ólíku merkingarheimar eru hinai'
frumspekilegu hliðai’ viðtakanna. En burða-
rás þeirra eru skóladæmi um hvernig leysa
eigi tiltekin vísindaleg vandamál rétt eins
og skóladæmi málfræðinnar sýna hvernig
viss orð beygast. Þegar Galileo uppgötvaði
lögmál fallsins gerði hann ýmsar tilraunir
sem urðu að skóladæmum um hvemig ráða
ætti gátur vísindanna. Starfsbræðrum hans
þótti mikið til um hvernig Galileo breytti
ytri kringumstæðum tih'auna sinna kerfis-
bundið í þeim tilgangi að geta grafist fyrir
um hvernig hlutir myndu falla í öldungis
lofttómu rúmi þar sem ekkert hindraði fall-
ið. Áður höfðu menn látið sér nægja að
skoða fyrirbæri náttúrannai’ á ókerfisbund-
inn hátt og án þess að breyta ytri aðstæðum
skipulega. Menn töldu að kanna yrði nátt-
úruna eins og hún kæmi fyrir af skepnunni,
ekki grípa inn í náttúruferlin eins og Galileo
síðar gerði. Boðorð Galileos „mælið það
sem er mælanlegt og gerið hið ómælanlega
mælanlegt" varð kjarninn í gildismati hins
nýja viðtaks. Vísindin ei'u nefnilega ekki án
gildismats eins og raunspekingar héldu,
segir Kuhn. Og þau eru ekki heldur eins op-
in og víðsýn og Popper taldi að þau væru
eða ættu a.m.k. að vera. Á blómaskeiði við-
taka stunda vísindamennimir venjuvisindi
(normal science). Venjuvísindamenn hegða
sér eins og fólk sem leggur púsluspil. Þeir
eru vissir um að þeir hafi réttu púslubitana,
vandinn er sá einn að raða þeim saman á
réttan hátt. Ef eitthvað gerist sem viðtakið
getur ekki skýrt þá telja þeir víst að mis-
tökin séu þeirra megin, ekki viðtaksins.
Þeim sem gagnrýna viðtakið er gjarnan ýtt
til hliðar eða þeir jafnvel úthrópaðir „gei-vi-
vísindamenn", víðsýnið er ekki meira en
svo. En slík þröngsýni borgar sig, segir Ku-
hn. Venjuvísindamenn eyða ekki tíma sín-
um í að ræða grundvöll fræða sinna og geta
því beint orku sinni að því að fínpússa líkön
sín. Slíkt nostur hjálpar þeim líka til að
finna hvíta bletti í púsluspilinu, sjá ná-
kvæmlega hvar skórinn kreppir og búa
þannig í haginn fyrir nýjar vísindabylting-
ar. Svo má ekki gleyma því að „þolinmæði
þrautir allar vinnur“. Yfii'leitt sýnir það sig
að athuganir sem virðast leiða í ljós galla
viðtaksins eru sjálfai' gagni'ýnisverðar.
Lengi vel virtust hreyfingar mánans stríða
gegn kenningum Newtons. Samkvæmt for-
múlum Poppers hefðu vísindamenn átt að
telja hana afsannaða. En fiestir þeirra vildu
halda í kenninguna vegna þess að hún virt-
ist svo spennandi. Þolgæði þeirra bar ávöxt,
eitthvert gáfnaljósið fann villu í útreikning-
unum á braut tunglsins, viðtakið virtist í
lagi.
Viðtökin leysa hvert annað af hólmi í
sögu vísindanna, hvert með sínar sérstöku
aðferðir, sérstaka hugtakaforða, sérstaka
gildismat, sérstöku stofnanir. Vísindin eru
hnoður sem fylgja engri átt, engin gefm
skýring er á því hvers vegna sum viðtök líða
undir lok og önnur koma í staðinn. Kuhn
vitnar með velþóknun í þau ummæli eðlis-
fræðingsins Max Plancks að vísindalegar
kenningar verði ekki afsannaðar, fylgjend-
ur þeirra deyi bara. En að jafnaði hnignar
viðtökum vegna þess að frávik (anomaliur)
frá staðli viðtaksins hlaðast upp hraðar en
vísindamönnum tekst að leysa þau með við-
teknum aðferðum. Er viðtökin deyja hefst
skeið byltingamsinda þar sem hver höndin
er uppi á móti annarri. Spilin eru stokkuð
upp og á endanum sameinast vísindamenn-
irnir um nýtt viðtak og nýtt skeið venjuvís-
inda hefst.
Lokaorð
Vísindaheimspekin er sjálf straumhörð
elfur þar sem fleira sekkui' en flýtur. Kenn-
ing Kuhns hefur flotið giska vel þó ekki sé
hún gallalaus fremur en önnur mannanna
verk.
Höfundurinn er doktor í heimspeki og
kennir við hóskólann í Bergen.
f
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 12. SEPEMBER 1998 9