Lesbók Morgunblaðsins - 12.09.1998, Síða 10

+
SKÁPUR í stofunni með sparistellinu og sitt hvorum megin við hann eru portret af Önnu,
annað eftir Ásgrím Jónsson, en hitt eftir Hugo Laysen.
LISTRÆNN
ÍVERUSTAÐUR
EFTIR GÍSLA SIGURÐSSON
Þegar Llstasafn Einars Jónssonar var byggt ó Skóla-
vörðuholtinu hafói myndhöggvarinn sjólfur hönd í
bagga og réði útlitinu. Gert var róð fyrir íbúð fyrir þau
Einar og Onnu sem tekur eins lítið rými og hugsast
getur. En innréttingar sem Einar teiknaði eiga sinn
þótt í að þessi listamannsíbúð er alveg sér ó parti.
EINAR Jónsson hafði verið í
Kaupmannahöfn frá 1893, en
þegar fyrri heimsstyrjöldin skall
á 1914 leizt honum ekki á blik-
una og fyrirvaralaust tók hann
sér far til íslands með Botníu.
Með honum í för var Anna,
unnusta hans. Svo mikil vá þótti
vera fyrir dyrum að öruggast væri að kom-
ast sem lengst frá gömlu Evrópu og „e/n-
hvernveg'mn virtist manni þá, erjöklar sáust
á fjórða degi, að eldfjallaeyjan í norðrinu
væri einhver öruggasti geymslustaður fyrir
frið og fjör manna, fyrir menntun og menn-
ing, fyrir sálrænt líf og andlegt sjálfstæði",
segir Einar í endurminningum sínum.
Samt var dauflegt að koma til Reykjavíkur
eftir öll þessi ár í Kaupmannahöfn: „Þegar
heim kom, leiddist mér það dálítið fyrst,
hvað tilveran virtist vera fremur drungaleg.
Ég vildi flýja sem fyrst út í frjálsu náttúr-
una“ segir Einar ennfremur. En austur í sín-
um kæru Hreppum fann Einar þann unað
sem ófáanlegur var í bili á mölinni syðra.
Þau Einar og Anna bjuggu fyrst um sinn í
herbergjum við Vesturgötu, en „dofi og
deyfð virtist mér ríkja yfir öllu, og ég fór að
vantreysta framtíðinni", segir í bók Einars,
Minningum.
Síðar fengu þau inni hjá Birni Kristjáns-
syni kaupmanni á Vesturgötu 4 og listasafnið
sem hýsa átti verk Einars var þá á umræðu-
stigi, svipað og væntanlegt tónlistarhús í
Reykjavík er nú. Einari fannst lítið ganga,
en „lifði þá ekki síður en endranær í mínum
eigin heimumVerulegur uppgangur hafði
orðið í íslenzku athafnalífi á árunum eftir að
landið fékk heimastjórn; bylting hafði orðið í
fiskveiðum með tilkomu togaraflota, en
framundan voru hinsvegar afar ótryggir tím-
ar og siglingar milli landa lífshættulegar.
Einar Jónsson hafði boðizt til þess 1909 að
gefa íslenzku þjóðinni verk sín með því skil-
yrði að reist yrði yfir þau viðunandi bygging.
Alþingi gekk að tilboðinu 1914 og vitnar það
um menningarlega reisn. Óhætt er að segja
að landsmenn dáðu verk Einars, sem þóttu
margslungin, skáldskaparleg og dulúðug.
Þó margt væri í að horfa og nánast allt
ógert, ákvað Alþingi að leggja 10 þúsund
krónur í þennan byggingarsjóð. Ljóst var þó
að sú upphæð hrykki engan veginn til, en
það segir líka sína sögu um afstöðu lands-
manna, að 20 þúsund söfnuðust til viðbótar í
almennri fjársöfnun, sem Einar var ekki al-
veg sáttur við, en lét kyrrt liggja. Það má
segja að aðdáendur Einars hafi lagt fram 13
þús. kr. en stórhöfðinginn Thor Jensen lét
togarafélagið Alliance leggja fram 7 þúsund.
Ekki er víst ofsögum af því sagt að Einar
var sérvitur og ekki auðvelt að vinna með
honum. Urðu margir árekstrar áður en
komst á hreint hvernig húsið ætti að snúa á
Skólavörðuholtinu, þar sem Einar vildi ein-
dregið láta það rísa. Þar var þá ekkert hús
fyrir. Bæjarstjómin hafði bæði þá og síðar
mikið álit á lóðinni við hlið Safnahússins við
Hverfisgötu, þar sem Þjóðleikhúsið reis síð-
ar. En Einar afsagði með öllu að listasafnið
yrði byggt þar. Lóð undir safnið á Skóla-
vörðuholtinu var afgreidd með bréfí Borgar-
sjórans í Reykjavík 19. marz, 1916.
Uppdráttur af safnhúsi fyrir verk Einars
Jónssonar er varðveittur á Þjóðskjalasafni,
dagsettur í júlí 1915 og undirritaður af Guð-
jóni Samúelssyni. Guðjón sendir bæjaryfir-
völdum teikningu vorið 1916 og sýnir hún
hugmynd um fyrirkomulag opinberra bygg-
inga á Skólavörðuholti. Þar má sjá Listasafn
Einars Jónssonar, kirkju með háum turni,
byggingu fyrir þjóðminja-náttúrugripa- og
málverkasafn og auk þess „borgarhlið“.
Þessir ágætu listamenn og brautryðjendur,
Einar og Guðjón, urðu síðar saupsáttir, en
það er önnur saga.
I Minningum lýsir Einar byggingu safns-
ins og hversu ósáttur hann var við vinnu-
brögðin; fannst að járnabinding væri hvergi
nærri nóg og að mold eða önur óhreinindi
blönduðust stundum steypunni.
■
BÓKA- og íhugunarstofa Einars er að hluta innréttuð eins og helgidómi
Ljóst var frá upp-
hafi að Einar og
Anna ætluðu sér bú-
stað í safnbygging-
unni. íbúð þeirra
virðist þó alveg hafa
mætt afgangi og var
höfð svo lítil, að eld-
húsinu varð með
engu móti komið þar
fyrir. Það varð að
vera niðri og þar var
aðsþaða til að matast.
Ur safninu er
gengið upp í íbúðina
eftir afar þröngum
hringstiga; þess hef-
ur verið gætt að
hann tæki sem allra
minnst af rýminu.
íbúðin, efst í húsinu,
er stigapallur sem
gegnir hlutverki for-
stofu, síðan íhugun-
arstofa eða lesstofa
Einars með lok-
rekkju innaf. Á móti
dyngja Önnu,
einnig með lokrekkju
hennar, en afgangur
rýmis er ílangt her-
bergi og þar er stof-
an.
Það er eftirtektar-
vert, að í Minningum
lýsir Einar húsbygg-
ingunni vel, en minn-
ist hvergi á íbúð
þeirra hjóna og hef-
ur hann þó lagt í
hana mikla hugsun,
vinnu og kostnað. Ibúðin er allt í senn: Athvarf
þar sem þau hjón gátu notið fullkomins næðis,
listrænn íverustaður og í rauninni er hún inn-
réttuð sem helgistaður. Lítillæti listamannsins
EFST á súlu í hringstiga sem liggur upp í íbúðina er höggmynd eftir Eint
birtist í því, að herbergin eru smá, því það er
safnið sem skiptir máli en ekki það að hafa rúmt
um sig. En alúð og listræn tilfinning skín þar af
hverjum hlut. Lítum nánar á það.
+
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 12. SEPTEMBER 1998