Lesbók Morgunblaðsins - 12.09.1998, Side 20

BJÖRN R. Lárusson húsgagnasmiður: „Mér fannst það hrífandi verkefni að koma kistunni til
manns.“
SVERRIR Hermannsson gerði kistuna upp og notaði til þess efni frá síðustu öld.
DRAGKISTAN norðlenska sem
nú er á afmælissýningu Meist-
arafélags húsgagnabólstrara í
Perlunni, er talin vera fyrsta
íslenska sveinsstykkið í tré-
smíði. Hún var smíðuð árið
1850 í Kaupmannahöfn. En
það er ekki aðeins aldur kist-
unnar sem gerir hana að fágætum safngrip,
saga sveinsins sem smíðaði hana er ekki síður
merkileg.
Jón Jónsson, sem fæddist árið 1829 í Mý-
vatnssveit og hélt utan til Kaupmannahafnar
aðeins átján ára gamall til að læra trésmíði og
»mannast á annan hátt, skrifaði ævisögu sína á
ensku og mun líklega vera fyrsti og ef til vill
eini íslendingurinn sem það hefur gert. Sagan
sem var skrifuð norður í Mývatnssveit fyrir
1864, birtist í kunnu ensku bókmennta- og
fræðitímariti árið 1877.
Lærði ensku af sjálfum sér
Utgefandi enska tímaritisins segir frá því í
formála hvernig það atvikaðist að sjálfsævi-
saga íslensks bónda kom út á enskri tungu, en
rúmum níutíu árum eftir að „Jóns saga Jóns-
sonar, sönn sjálfsævisaga nútíma Islendings",
birtist í Englandi, var hún þýdd á ísjensku af
'*Haraldi Hannessyni og gefin út -af Isafoldar-
prentsmiðju árið 1968. Með íslensku þýðing-
unni fylgir hinn upprunalegi enski texti.
í formála segir Haraldur meðal annars:
Sjálfsævisaga Voga-Jóns, sem hér birtist, mun
einstæð í sinni röð. Að minnsta kosti er mér
ekki kunnugt um hliðstætt dæmi þess, að
bóndi í afskekktri sveit hafi lagt í að læra að
lesa og skrifa af sjálfsdáðum vandasöm erlend
tungumál og fengið ritsmíð sem þessa birta í
virtu erlendu fræðitímariti."
En hver var hann þessi íslenski trésmiður
sem skemmti sér við í tómstundum sínum að
skrifa ævisögu sína á ensku?
Jón Jónsson fæddist 8. september að bæn-
um Ytri-Neslöndum við Mývatn. Faðir hans
andaðist áður en hann fæddist og varð móðir
hans því ekkja með tvö ung börn. Systir Jóns
-^var Sigríður, móðir skáldsins Jóns Sveinsson-
ar, Nonna. Móðir Jóns giftist aftur, og þegar
hann var ellefu ára gamall fluttist hann að
Vogum í Mývatnssveit ásamt fjölskyldu sinni.
Vogar voru sælureitur á jörðu fyrir Jón eins
og hann segir frá í ævisögu sinni. Auk þess að
gæta ánna og vinna önnur unglingastörf, las
hann ævisögur og fornsögur, lærði að reikna af
bókum og synda í Mývatni. Segir hann að hver
dagur hafi liðið við skemmtun og gleði.
Pegar hann var átján ára gamall fékk hann
ákafa löngun til að sjá ókunn lönd, dveljast
með framandi þjóðum og nota tímann til þess
að læra trésmíði. Hann hélt utan til Danmerk-
ur árið 1847 og komst í læri hjá meistara í
Kaupmannahöfn. Vinnudagurinn var langur,
en á kvöldin hafði hann nokkrar stundir aflögu
sem hann nýtti til lestrar. Bækurnar sem hann
f las í fyrstu voru á dönsku en síðar fékk hann
■'“jánaðar bækur sem höfðu verið þýddar úr
ensku. Hann segir svo frá: „Mér þótti svo mik-
ið til þessara bóka koma, að ég ákvað að hefja
enskunám þegar í stað. Ég keypti mér þess
vegna enska vasaorðabók, málfræði og sam-
talsbók og byrjaði að læra þessar bækur af
sjálfum mér.“
Jón lét ekki þar við sitja. Honum tókst að
komast í sunnudagsskóla þar sem hann lærði í
fimm klukkustundir á hverjum sunnudegi
skrift, bókhald, danska málfræði, réttritun og
teikningu. Og til að bæta um betur lærði hann
fiðluleik hjá gömlum manni í tvær klukku-
stundir á hverju sunnudagskvöldi.
Að loknu þriggja ára iðnnámi ákvað hann að
>hverfa aftur heim. „Smíðaði ég dragkistu til
þess að sanna hæfni mína og kunnáttu í iðn
minni, og eins og venja er til í Danmörku, var
farið með hana upp í ráðhús til þess að bera
hana saman við teikningar þær, sem ég hafði
gert, áður en ég hóf smíðina. Gripurinn stóðst
KISTA JÓNS
JÓNSSONAR
Um miðja síðustu öld hélt Jón Jónsson utan til Dan-
merkur til að læra trésmíði og mannast ó annan hótt.
Auk þess að smíða dragkistu sem er líklega fyrsta
íslenska sveinsstykkið í trésmíði skrifaði hann ævisögu
sína ó ensku og var hún birt í virtu erlendu fræðitíma-
riti. KRISTÍN MARJA BALDURSDOTTIR las ævisöguna
og skoðaði kistuna sem nú er til sýnis í Perlunni.
Morgunblaðið/Ámi Sæberg.
JÓN Frímann Jónsson varðveitti kistu langafa síns sem smíðuð var um miðja síðustu öld.
raunina, og fékk ég smiðsréttindi mín samdæg-
urs.“
Ungmennin voru alls fimmtán sem fengu
sveinsréttindi þann 3. janúar 1851, og héldu
þau upp á daginn með því að fara frá einum
skemmtistað til annars.
Undirbjó Brasiliuför
Eftii- heimkomuna kvæntist Jón unnustu sinni
Guðrúnu Árnadóttur og hófu þau búskap að
Vogum við sæmileg efni. Þau eignuðust fimm
börn, Sigríði, Arnínu, Jón Frímann, Arna Júlí-
us, og Þorstein Ágúst.
Jón stundaði ekki trésmíði þótt hann hefði
numið hana, heldur búskap eins og aðrh-. Hann
skaraði fram úr í garðyrkju og lagði mikla
stund á silungsveiði, en fjárrækt mun helst
hafa orðið á haka. I tómstundum las hann mik-
ið, lærði ensku og þýsku og var auk þess fröm-
uður gleðisamkvæma, enda spilaði trésmiður-
inn afbragðs vel á fiðlu.
Um miðja síðustu öld voru ferðalög enskra
manna tíð til landsins og þegar þeh' komu til Mý-
vatns setti Jón sig aldrei úr færi að ná til þeirra
til að læra af þeim framburðinn. Margir sendu
honum bækur við heimkomuna, og Jóns er oft
getið í enskum ferðabókum frá þessum ái’um.
En á búskaparárum Jóns, frá 1854 til 1865,
þurfti íslensk alþýða að heyja geysiharða bar-
áttu til þess að halda lífi. Hvert kuldasumarið
rak annað og vegna fóðurskorts varð Jón, eins
og fleiri bændur, að lóga skepnum nær árlega.
Arið 1858 til að mynda, gekk vetur í garð í
september og allt til páska gekk á með frosti,
ofviðri og stórhríð. Til að auka á hörmungar lá
hafís að landinu, allt frá Vestfjörðum og austur
fyrir land. Þann vetur missti Jón 65 kindur og
geitur.
Um þetta leyti, eða eftir 1860, fóru menn í
sveitinni að hyggja á Brasilíufór. Jón átti mik-
inn þátt i undirbúningi Brasilíuferðanna, og
sjálfur tók hann þá ákvörðun að flytjast þang-
að árið 1865. Hann seldi eigur sínar og fluttist
með fjölskylduna til Húsavíkur þar sem hann
hugðist bíða eftir skipi. Honum var þó ekki
ætlað að fara utan, hann fékk taugaveiki og
andaðist á Laxamýri í Janúar 1866, aðeins 36
ára að aldri.
Þrátt fyrir harðræðið unni Jón landi sínu og
var hamingjusamur maður, eins og glöggt
kemur fram í niðurlagi ævisögu hans. Þar lýsir
hann sumardeginum fyrsta árið 1864, segir frá
fjölskyldu sinni og unaðslegum degi við Mý-
vatn, og er sú lýsing einstök.
Níu árum eftir dauða Jóns kom hópur ferða-
manna til Mývatns, þar á meðal enski útgef-
andinn, og leituðu uppi bústað Jóns. Sjálfsævi-
saga Jóns hafði verið fjölskyldu hans sem Iok-
uð bók, en sem svar við fyrirspurnum um eig-
inmanninn afhenti ekkja hans Englendingun-
um handritið.
Kistan
metnaðarmál
Kista Jóns og sveinsstykki, sem nú er til sýnis í
Perlunni, hefði líklega aldrei komið fyrii- sjónir
almennings ef Björn R. Lárusson, húsgagna-
smiður og annar eigandi Greinar hf, hefði ekki
fengið á henni áhuga. Björn fór norður í land í
fyrra í sumarleyfi og dvaldi hjá frænda sínum
Sverri Karlssyni og konu hans Guðnýju Jóns-
dóttur. Þau lánuðu honum ævisögu Jóns sem
hann las og hreifst af. Ekki minnkaði áhuginn
þegar þau sögðu honum að sveinsstykki Jóns
frá Vogum væri enn til og væri í varðveislu
langafabarns hans, Jóns Frímanns Jónssonar í
Bláhvammi.
„Ég heimsótti Jón Frímann og hann var til-
búinn að sýna mér kistuna," segir Björn. „Ég
hafði á orði við Jón að það væri gaman ef fleiri
fengju að sjá, og að rétt væri að gera kistuna
upp og koma henni á safn.“
Það var síðan ákveðið að ef til viðgerðar
kæmi færi kistan á Nonnasafn á Akureyri.
Kistan hafði verið í fullmiklum raka og var því
látin þorna í tvo mánuði. Björn hafði síðan upp
á Sverri Hermannssyni byggingameistara á
Akureyri, sem einkum hefur fengist við við-
gerðir á kirkjum og er meðal annars þekktur
fyrir smámunasafn sitt, og var hann tilbúinn til
að líta á hana og sjá hvað hann gæti gert. „Ég
sagði honum að það væri metnaðmál fyrir iðn-
aðarmenn að fá kistuna uppgerða því hún væri
að öllum líkindum fyrsta sveinsstykkið i tré-
smíði á íslandi. Frændi minn og kona hans
færðu síðan Sverri kistuna til viðgerðar. Hann
hlutaði hana í sundur til þurrkunar en þá kom í
ljós að hún var talsvert skemmd og kominn í
hana þurrafúi. Sverrir var á báðum áttum hvað
gera skyldi, hringdi í mig og vildi fá mig norð-
ur til ráðagerðar. Ég sagði honum þá að þetta
væri norðlenskur giipur og að það væri Norð-
lendinga að gera við hana.“
Sverrir gerði upp kistuna og hafði lokið því í
júní síðastliðnum. Kistan er öll geirnegld og í
henni 44 trénaglar. í viðgerðum eru 70 aðgerð-
arstaðir og notaði Sverrir efni frá árinu 1890
úr kirkjunni í Ytri-Bægisá, og efni frá 1824
sem kom frá Skipalóni. Viðgerðarkostnaður,
sem var talsverður, var greiddur af þrem fé-
lagasamtökum, Félagi húsgagna- og innrétt-
ingaframleiðenda, Samtökum iðnaðarins og
Meistai-afélagi byggingamanna á Norðurlandi.
Ár er nú liðið síðan Björn R. Lárusson las
sjálfsævisögu starfsbróður síns og fékk áhuga
á kistunni. Hann er að vonum ánægður með
málalok. „Ég hreifst af sögu Jóns, og það varð
óstöðvandi í huga mér að gera eitthvað þegar
ég vissi að gripurinn sem minnst var á í sögu
hans var til. Mér fannst það hrífandi verkefni
að koma þessari kistu til manns.“
Eftir afmælissýningu Meistai-félags hús-
gagnabólstrara sem haldin er dagana 11.-13.
september, fer kistan á Nonnasafn á Akureyri.
20 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 12. SEPTEMBER 1998