Lesbók Morgunblaðsins - 10.10.1998, Síða 9

Hagalín tekinn tali i útvarpsþættinum Bókavöku (1969-70). Stjómendur þáttarins voru
Indriði Q. Þorsteinsson (tv.) ogjóhann Hjálmarsson.
heimsstefnu, að öllum boðum um stefnumið-
un, sem bárust hingað að utan með sendiboð-
um, var hlýtt. Og menn dignuðu hver um
annan þveran fyrir þessu lúmska erlenda
valdboði en ekki Guðmundur Gíslason Haga-
lím.
Og auðvitað margir fleiri. En allar götur
síðan fyrir seinna stríð hefur pólitíska daðrið
blandað ótta við öfgaöflin ráðið of miklu í
landinu. Fræg tilvik hafa gerst síðan, sem
standa upp úr sögulega séð, en undantekn-
ingarlaust hafa borgaraleg öfl engu látið
skipta, þótt einstaklingar hafi beðið skaða af
viðureigninni. Svo var um Héðin Valdimars-
son, Jónas Jónsson frá Hriflu, Stefán Jóhann
Stefánsson og Guðmund Gíslaon Hagalín svo
einhver dæmi séu nefnd.
ftir að lukkuriddarar öreigastefnunnar
í bókmenntum Vesturlanda höfðu eitr-
að svo andrúmsloft bókmenntanna hér,
að þeim hafði tekist að breyta landslagi
þeirra, fyrst með Rauðum pennum, snerist
Guðmundur Hagalín öndverður gegn því að
boðaðir skyldu pólitískir flmleikar í bókum
hjá annars vel skrifandi mönnum. Hann hóf
að gagnrýna þessar vinnuaðferðir beint.
Halldór Laxness var því miður lengi vel mjög
handgenginn Moskvuvaldinu og hafði skrifað
bók sína Gerska ævintýrið fyrir stríð, þar
sem hinum frægu réttarhöldum yfír gömlum
flokksforingjum í Sovét er lýst og tekið undir
við landráðabrigsl Stalíns. En að öðru leyti
var flest talið til fyrirmyndar í Sovétríkjun-
um. Sem andsvar við þessari bók og í anda
þess andófs sem frjálsir menn töldu sér skylt
að viðhafa gegn svona áróðri skrifaði Guð-
mundur Hagalín bókina Gróður og sandfok,
sem kom út árið 1943. Aldrei fram að þeim
tíma hafði Guðmundur skrifað stakt orð í
bækur, sem flokkast gátu sem andróður gegn
Sovét. En þegar ljóst var orðið að félagar
þeirra á Vesturlöndum, og þá líka Islandi,
ætluðu sér allt að sovéskri fýrirmynd og
höfðu því til sanninda lengi á stefnuskrá sinni
að taka landið með byltingu, varð að taka til
hendi og eyða tíma til andsvara við stefnu,
sem látin var taka til listanna.
Guðmundur skrifaði um bækur í blöð, enda
því vanur frá því hann var blaðamaður og rit-
stjóri. Hann flutti suður frá ísafirði að stríði
loknu og jók smámsaman skrif bókadóma, en
varð síðar fastur ritdómari hjá Morgunblað-
inu. Rithöfundar höfðu verið í einu félagi
fram til 1944. Þá klofnaði félagið vegna þess
að margir þóttu kenna þar ný pólitísk vinnu-
brögð. Var það allt mjög í samræmi við tíðar-
andann, þar sem öfgastefna vinstrimanna
þótti bera vitni um gáfur, þegar henni var
blandað við listir og bókmenntir. En hinir,
sem töldu sig líka hafa nokkur mannréttindi,
sættu sig ekki við forréttindastétt. Guðmund-
ur Hagalín var einn af stofnendum Félags ís-
lenskra rithöfunda árið 1944, ásamt mörgum
helstu skáldum þjóðarinnar á þeim tíma.
Hann gerðist formaður félagsins fyrstu árin
og var alla tíð helsta driffjöðrin í þeim félags-
skap. Undir ævilok var hann þó orðinn tals-
maður sameiningar rithöfunda og vann að því
með félögum sínum. Orðið var við óskum
gamla höfðingjans og rithöfundar sameinað-
ir, en ekki leið á löngu þangað til í Ijós kom að
svik voru í tafli og sömu skiptareglur voru
upp á teningnum og þegar rithöfundar klofn-
uðu. Skipti engu máli þótt Sovétríkin væru á
útleið með líkin í lestinni. Hér skyldu líkin
ráða áfram. En Guðmundur þurfti ekki að lifa
þann dag.
vistarf Guðmundar Hagalín var
mikið að vöxtum. Hann var forkur
duglegur að hverju sem hann gekk
og vflaði ekki fyrir sér löng og tíð
ferðalög. Starf hans fyrir Alþýðuflokkinn var
mikið að vöxtum. A meðan hann bjó á ísafirði
sat hann í miðstjórn flokksins og þurfti oft að
sækja fundi til Reykjavíkur. Ferðálög voru
þá með öðrum hætti en núna og varla um
annað að ræða en sjóleiðina suður og þá var
ekki spurt um veður. En Guðmundur var
vanur sjósóknari frá unglingsárum og brá
hvorki við sjórok né svellaðar hleinar. Yfir-
leitt lagðist Guðmundur fast á árar þar sem
{ess var þörf. Hann var ritstjóri Skutuls á
safirði um árabil og Eimreiðarinnar. Skóla-
stjóri Kvöldskóla iðnaðarmanna á Isafirði og
formaður Barna- og gagnfræðaskóla ísa-
fjarðar og prófdómari þar um skeið. Þá var
hann erindreki Stórstúku íslands og Bóka-
fulltrúi ríkisins frá árinu 1955. Á framantöldu
sést að Guðmundi Hagalín var fátt óviðkom-
andi. Með öllu þessu vann hann síðan fullt
starf rithöfundar, eins og bókafjöldinn, sem
frá honum kom, sannar glögglega.
Þegar Guðmundur Hagalín var í essinu
sínu var hann alveg ógleymanlegur. Eins og
gefur að skilja um svo athafnasaman mann
tók hann daginn snemma. Hann skrifaði
bækur sínar á gamla Remington-ritvél, en
hafði þann sið að láta vinstri hönd hvfla ofan
á kúptri hlíf sem umlukti stafagrindina. Það
var einskonar nærfærið samband milli höf-
undar og vélar og vinstri höndin, sem hann
skrifaði með líka, hafði fyrir löngu nuddað
allt lakk af hlífinni svo sá í bjart stálið á stór-
um bletti. Ur þessu tæki spruttu Vestfirðing-
ar og annað fólk í upphafinni mynd skáld-
skaparins. Hann byrjaði að skrifa klukkan
fimm á morgnana. Á það hafði hann vanist á
meðan hann þurfti að mæta í vinnu dag hvern
til að geta brauðfætt fjölskylduna. Það þarf
mikla vinnugleði til að ástunda svona starf,
en þó einkum frásagnargleði, en hana skorti
Guðmund aldrei. Hann bókstaflega ljómaði af
henni.
ú er öld síðan það undur gerðist í
Lokinhömrum við Arnarfjörð, að
þar fæddist drengur. Þetta undur
gerist alltaf þegar böm fæðast. En
undrið í Lokinhömrum hélt áfram. Það óx
upp og dafnaði og spratt út úr einangrun síns
tíma og gerðist sagnamaður hjá þjóð, sem
alltaf hefur virt sagnir og minni mikils. Starf
þessa manns miðaðist allt við að upplýsa og
leiðbeina og segja frá sínu fólki, sem hafði lif-
að við einangrun eins og hann sjálfur í fyrstu.
Úr því urðu margir kúnstugir karlar og kerl-
ingar, sem hafa nú verið dregin fram til
geymdar í margvíslegri bókmenntaflóru
þjóðarinnar.
Konur
og kýr
Eftir Kristínu Viðarsdóttur
UNGUR drengur kemur til sum-
ardvalar í sveit þar sem hann
þekkir engan. Hann er litinn
hornauga af heimamönnum
vegna þess að hann er úr kaupstað, eng-
inn sýnir honum hlýju eða skilning og
hann saknar móður sinnar afar sárt. Hin
aðkomumanneskjan á bænum, Reykja-
víkurstúlkan Fía, sem er talsvert eldri
en drengurinn, áreitir hann kynferðis-
lega eftir að hafa unnið traust hans með
móðurlegum blíðuhótum. Hver kemur
svo „móðurleysingjanum“ til bjargar við
þessar óbærilegu aðstæður? Það gerir
önnur móðir sem sjálf hefur verið rænd
afkvæmi sínu. Hún gengur stráknum í
móðurstað og fyllir samtímis upp í það
tómarúm sem hvarf afkvæmisins skapar
í lífi hennar.
Þessi nýja „móðir“ drengsins er ekki
kona heldur kýr. í skáldsögu Guðmund-
ar G. Hagalíns, Blítt lætur veröldin,
hafa dýrin mannlega eiginleika og
mannfólkið stundum dýrslega. Sagan er
þroskasaga drengsins Jonna og ræður
skynjun hans að mestu ferðinni, þótt
sjónarhomið vfld á köflum frá honum.
Frásögnin hverfist um samband Jonna
og Fíu sem fyrst í stað er þrungið kyn-
ferðislegri spennu og ofbeldi, en breytist
síðan í samband móður og barns. Þang-
að til flýr drengurinn þessa spennu í
móðurlegan faðm kýrinnar Stórhyrnu,
en gerir sér um leið óljósa grein fyrir
því að samband hans við dýrið er á ein-
hvern hátt óviðeigandi og bannað. Hann
fær til dæmis ekki af sér að segja nokkr-
um manni frá því, enda nær hann varla
utan um þá hugsun sjálfur hvers eðlis
þetta samband er. í bréfi til móður sinn-
ar reynir hann að koma því í orð þegar
hann segir: „Hún er nærri því eins og
nokkurs konar, ja eins og ég væri kálf-
urinn hennar...“ (57). Við svo búið hættir
hann að skrifa og þurrkar loks allt út
sem hann hefur sagt um kúna. Mörkin á
milli manna og dýra eru þurrkuð út, eða
í það minnsta máð verulega. Strákurinn
verður að kálfi og í upplifun hans fær
kýrin mennska eiginleika. Hann sér
móður sína í Stórhymu og ákall hans
þegar hann kúrir hjá henni í fyrsta sinn
er sambland af máli manna og dýra:
„Ma-a-mma!“ (30). Móðir drengsins get-
ur verið hvort sem er kona eða kýr, því
samband móður og afkvæmis virðist í
merkingarheimi sögunnar vera hafið yf-
ir hefðbundið flokkunarkerfi náttúrunn-
ar. Það er nánast sett á trúarlegt plan,
líkt og sjálf náttúran sem umvefur
Jonna og Stórhyrnu þar sem þau hvflast
í ilmandi grasinu:
Þungur, en hljóðlátur niður barst frá
elfinni, er flutti vorfórnir jökulsins út til
hins bláa sjávar. Grasið angaði, og ofan
úr hlíðinni barst sætrammur ilmur af
eini, björk og víði - og hinn vímandi eim-
ur af gróandi reyr. Og spói, sem sat á
þúfu í mónum fyrir neðan hvamminn, lét
nefið slúta og horfði ofan í jörðina,
hreyfingarlaus og þögull eins og trúaður
maður við altari (31).
Jonni leitar athvarfs í náttúrunni eins
og hjá kúnni og verður hún öðrum þræði
griðastaður andspænis kulda og af-
skiptaleysi mannanna. Náttúran er þó
annað og meira en einföld andstæða
menningarinnar því hún speglar einnig
flókið sálarlíf og náttúru fólksins á bæn-
um sem drengurinn fær smám saman
meiri innsýn í um leið og hann skynjar
og endurskapar hina lifandi náttúru allt
um kring. Hann kemst að því að ekki er
allt sem sýnist í veröld manna, þar er
hægt að villast, alveg eins og hann villist
í myrkri úti á víðavangi kvöld nokkurt
þegar hann leitar að kúnum. Þar minnir
drengurinn á annað barn sem hann
verður samferða undir lok sögunnar,
móðurlausan og syrgjandi drenghnokka
sem veit „ekki nokkur lifandi ráð í voða-
lega stórri og skjóllausri veröld“ (249).
Jonni hefur „móðurina“ Fíu til að
leiða sig út úr myrkrinu en það sama
verður ekki sagt um fullorðnar persónur
sögunnar. Allar eru þær bjargarlausar
og einar í baráttu sinni við eigin kenndir
og óuppfylltar þrár, innbyrðis tengsl
þeirra eru flókin og þær losna ekki und-
an fortíð sinni. Það rennur smám saman
upp það ljós fyrir Jonna að sumu fólki
verður ekki bjargað, hversu eðlilegt sem
það kann að virðast á yfirborðinu: Hún
þóttist svo sem vera góð og blíð, lét
þannig þessi veröld, sem hún amma og
fleira gamalt fólk - og svo presturinn -
höfðu öðru hverju verið að tala um, kom
með ilm og gælur, strauk og raulaði.
Fuh! Og svo var þá í henni fólk, svo
leyfði hún sér að hafa frískt og rétt
skapað fólk, sem átti bágt og ekki var
hægt að hjálpa! (229)
Persónugerð veröldin myndar um-
gjörð um hinn smærri heim mannanna
og verður brölt þeirra bæði brjóstum-
kennanlegt og kostulegt. Þeir eru eins
og peð í eilífri hringrás náttúrunnar sem
kankvís himintunglin skiptast á að vaka
yfir. Veröldin er óendanlega stór og
mennirnir eftir því smáir. Hver persóna
hringsólar í sínum litla heimi og fær les-
andinn örlitla innsýn í hann með Jonna,
sem upplifir sig eins og gest sem komið
hefur inn á miðja bíósýningu, og „ekki
einu sinni á boðstólum útdráttur úr efn-
inu“ (179).
Bældar tilfinningar heimilisfólksins á
Grundum fá loks magnaða útrás í átök-
um um líf eða dauða nautsins á bænum.
Þar stendur baráttan á milli karlanna og
kvennanna, að Fíu undanskilinni, því
konumar vilja slátra nautinu en karl-
amir gefa því líf. Átökin snúast ekki síð-
ur um Fíu en nautið og spegla þau meg-
inátök sögunnar milli veraldar hinnar
helgu móður og þeirra holdlegu kennda
sem Fía vekur hjá karlpeningnum. Fía
kemur beint úr sollinum í Reykjavík og
granar drenginn strax að fortíð hennar
sé í meira lagi vafasöm. Hann bregst af
offorsi við kynferðislegum tilburðum
hennar sem vekja honum viðbjóð og
kallar hana bæði mellu og dragmellu.
Karlarnir eru hálfgerðir tuddar í sam-
skiptum sínum við hana framan af sög-
unni, þeir era ofbeldisfullir og grófir og
girnast hana og sýna henni fyrirlitningu
í senn. Nautið verður fulltrúi þessarar
kynferðislegu spennu sem strákurinn
bæði óttast og heillast af, en eftir dauða
þess umhverfist samband þeirra Fíu í
saklaust samband móður og barns.
Jonni þarf ekki að takast á við sínar eig-
in líkamlegu kenndir því hann á enn ör-
uggt skjól í fórnfúsum faðmi móðurinn-
ar.
Fía rúmar þannig báða þættina sem
sagan hverfist um, hún er ýmist móðir
eða mella, en getur ekki verið nema ann-
að í einu. Móðurhlutverkið fyllir líf
hennar tilgangi um stund, en þrána eftir
þessu hlutverki á hún sameiginlega með
barnlausri húsmóðurinni á bænum. Kon-
urnar beinlínis hungrar í slíkt hlutverk,
en í sögunni virðist samband móður og
barns vera það eina sem getur bægt
annars óhjákvæmilegri þjáningunni í til-
veranni frá mannskepnunni. Fullnæging
móðurinnar felst hins vegar í útþurrkun
á eigin sjálfi þar sem uppfylling á þörf-
um afkvæmisins verður henni allt. Gildir
þá kannski einu hvort hún er kona eða
kýr.
I
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 10. OKTÓBER 1998 9