Lesbók Morgunblaðsins - 10.10.1998, Qupperneq 20

hefí minnst á, að það meyji virða þessa huxun
og viðleitni mína að reina að skrifa daglega
viðbuði sem gerst hafa í lýfí mínu og mart sem
skéð hefur kríngum mig, sem mér og fleyrum
samtíðar mönnum mínum mundu vera
gleymdir. Jeg efast um þó margir hafí skrifað
dagbækur að þær séu öllu leingri að ára tölu
en þessi bók mín verður.
Nú fyrir stuttu spurði einn mentamaður
mig, af hvaða ástæðu birjaðir þú að skrifa
þessa dagbók fyrst. - Jeg gat ekki svarað því
öðruvísi en því að jeg hefði birjað á því, án
þess að hafa sérstaka áhvörðun með því. Og
mig - hefði alltaf langað til að skrifa eitthvað
um viðburði og það sem merkast kémur ft-am í
daglegu lýfí svo það gleimdist ekki. Jeg hefí
oft huxað mikið um það hvað á að géra við
þessar bækur mínar þegar jeg er fallinn frá. Á
að brenna þær eða láta þær koma fyrir al-
menningssjónir, svo að öllum géfíst kostur á
að lesa þær sem vilja. Jeg á 7 börn á lýfi sem
jeg veit að vildu eignast þær, en það er ekki
hægt að skifta þeim á milli þeirra því þær
verða allar að fylgjast að á einum stað. Og svo
getur orðið ágreiníngur um það hver á að
njóta þeirra. Svo géta þær farið á flækíng hjá
afkomendum mínum og að lokum glatast, og
til þess gét jeg ekki huxað, þó þær séu ekki
merkilegar, því jeg er búinn að eiða svo mörg-
um tómstundum mínum til að skrifa þær til
þess að þær verði að eingu. Jeg hefí lox komist
að þeirri niður stöðu að best mundu þær
geimdar í Landsbóka safninu. Og géri því þá
ráðstöfun að þær fari þangað þegar jeg er dá-
inn.
Nú þegar líður að þeim deyji að jeg verð að
yfirgéfa þessar dagbækur mínar í skrifborðs
skápnum mínum, því nú er ævidagur minn
orðinn langur og kvöldskuggar dauðans fær-
ast bráðum yfir mig og penninn lagður niður.
* Jeg legg hér fyrir almenning helstu atriði ævi
minnar um einka mál - mín, um liðna tíma sem
geimast hér og margar minningar um gleði og
sorg, strit og störf á lýfs leið minni. Jeg læt
þessi fáu og smáu formálaorð fylgja þessum
dagbókum mínum. Höfundurinn."
Ólikar dagbeekur - Unglingspiltur
og eldri kona
Pað lætur ekki mikið yfír sér, upphafíð á
dagbókum Sveins Þórarinssonar (1821-1869)
frá Kílastöðum í Kelduhverfi og ekki er margt
sem gefur til kynna að um sé að ræða 15 ára
pilt. Færslurnar gætu verið skráðar af bónda,
■ hvenær sem er á 19. öldinni, hvar sem er á
landinu. En Sveinn færðist fljótlega í aukana
við dagbókarskrifin, daglegar færslur lengjast
smám saman og ýmislegt má þar lesa um hagi
hans, aldarfar og árferði. Það fór líka svo að
sína síðustu dagbókarfærslu skrifaði Sveinn
aðeins viku fyrir andlát sitt, þann 10. júlí 1869
og hafði þá haldið dagbók samfellt í 33 ár, ná-
lega alla sína ævi. Hér má sjá brot úr dagbók
Sveins sem hefst á stuttu æviágripi. Þess má
geta að Sveinn var faðir Jóns Sveinssonar,
Nonna.
,Árið 1821 þá foreldrar mínir Þorarinn Þor-
arinsson og Björg Sveins dottir bjuggu í Kíla-
koti í Kelduhverfí innann Þíngeyjar síslu er eg
þar fæddur þann 17 da marts og þar eptir
þann 20. s.m. skírður af presti og síðann pró-
fasti síra Byrni Halldórssyni á Garði í sömu
Y sveit og síslu og síðann í Kílakoti uppalinn til
þess tíma er eg nú byrja að skrifa.
Kílakoti 31. decembr 1835
S. Thorarinnsson
Janúaríus 1836
1. Sunnann vindur, frost og heiðríkt. Nóg sauð-
jörð. Arni Gottskálksson á fjöllum var um nótt-
ina.
2. Sunnann gola og regn.
3. Norðaustann froststormur. Það var messað.
Jón Kristjánsson var um
nóttina. 4. Sunnann frostgola.
5. Hæg norðann hríð. Þorgrímur bóndi í Siðri-
tungu var um nóttina.
6. Sama veður.
7. Kjurt og moludrífa.
8. Sunnann renningur.
9. Norðann hríð. Jón Gottskálksson á Fjöllum
var um nóttina.
10. Norðann Isíngarveður. Ekki messað.
11. Kjurt og gott veður, nokkur snjór.
12. Sunnann frostgola.
13. Norðann hríð og mikill snjór.
14. Norðann hríð.
15. Kjurt og gott veður.
16. Norðann hríð.
17. Kjurt og gott veður. Var messað. Þorsteinn
Pétursson í Garði var um
nóttina. 18. Sunnann frostgola. Hestar teknir á
gjöf.
19. Kjurt og mugga.
20. Kjurt og hríðarlaust."
Því miður eru sárafáar dagbækur kvenna
- varðveittar í handritadeild Landsbókasafns.
Ein þeirra er rituð af Sigurborgu Halldórs-
dóttur sem kennd er við Stuðla í Reyðarfirði.
Sigurborg fæddist á Geitafelli í Suður-Þingeyj-
arsýslu 6. apríl 1856 en giftist Bóasi Bóassyni
frá Stuðlum og bjó þar frá 1899 til 1915 er
EIGINHANDARRIT Gunnlaugs Briem að „Stafrófskveri í Landmælingalistinni." Mjög lítið
myndefni er varðveitt í handritadeild Landsbókasafns og fengur væri að þvi ef þangað bærust
teikningar eða uppdrættir á Degi dagbókarinnar.
FORSÍÐA dagbókar Sveins Þórarinssonar
sem hann hóf að rita 15 ára gamall. Þess má
geta að Sveinn var faðir Jóns Sveinssonar,
Nonna.
ÁSTARBRÉF Níelsar Jónssonar frá Gjögri til
Guðrúnar Bjarnadóttur frá síðasta áratug 19.
aldar. Sjaldgæft er að gögn í handritadeild
séu skreytt líkt og hjá Níelsi.
Bóas lést. Þau eignuðust 11 böm og tvö þeirra
bjuggu á Stuðlum eftir 1915 og hefur Sigur-
borg líklega dvalið hjá þeim til æviloka, en hún
lést í háiri elli 1949 og hélt dagbók fram á síð-
ustu ár.
,1. júlí 1923.
Esjan kom og fór, ekkert brjef fæ eg enn.
3. Hildur mín kom og fór heim án þess að fá
Sigríði Einars.
5. Kristrún kom að skoða bóluna.
6. Fór eg úti Holt og keifti fýrir 7 krónur í [...]
og pappír og umslög.
9. Ljetum við taka af okkur mindir í skólanum.
Sigurður Guttorms fjekk 5 kr.
10. Kom brjef frá Guðrúnu Brunb. Fólkið fór
að Stuðlum með Helgu litlu Guðmunds.
12. Keifti eg fyrir 6 krónur pappír og sælgæti
firir Sigrúnu.
13. Gunnar lét taka mindir af öllum börnunum
og Jónas líka lét minda sig og börnin og var ég
á báðum. Hermann Davíðsson kom. Eg tók út
uppá 26 krónur, hjá Pétri Bóass. Eg skrifa
Ólafiu og sendi með Gunnari mínum.
15. Fórum við með báða dreingina suður á
Hrúteiri og um kvöldið kom Kristrun og bað
mig að vera á Borgargerði um nóttina. Börnin
komu kl. 16.00.
[...]Nú er kominn 26 ágúst 1923. Eg hef farið
á Eskifjörð 15 þ.m. Marta KJausen fjekk
vetlinga tvíbandaða og frú Möller aðra. MM
tíndi krítinni minni í fljótið. 17. ágúst kom eg
heim af Eskifirði, þá voru þær Lára og Valla
að batna og komu heim 18 s.m. Valla fór út eft-
ir og gangandi út í Breiðuv. Elsku Valdór kom
um leið og Pétur minn fra R.v. Það voru stór
vonbrigði fyrir Valdór að missa alt það 5 ára
starf sitt og annara. Enn einn er sá sem ræður
öllum mannanna athöfnum og á hans náð verð-
um við að vona og treista. Eingin vill eða getur
hjálpað nema hann, hjá eingum fæst hugsvölun
í baráttu lífsins nema þeim eina algóða almátt-
uga himneska föður okkar allra. Honum sé lof
og vegsemd sungin af manna börnum.“
Glataðir snillingar - Merkismenn
og miklar bækur
Sighvatur Grímsson Borgfirðingur er einn
þekktasti alþýðufræðimaður 19. aldar. Hann
var fæddur árið 1840 á bænum Nýjabæ á
Skipaskaga. Hann var enn ungur að árum er
faðir hans lést en foreldrar hans höfðu skilið
nokki-um árum eftir fæðingu hans. Sighvatur
og móðir hans voru á hrakhólum öll bernskuár
hans og máttu þola mikla neyð lengst af. Móðir
Sighvats kenndi honum að lesa, en skrift lærði
hann af sjálfum sér. Skólaganga hans var eng-
in ef undirbúningurinn fyrir feminguna er frá
talinn, sjálfur lagði Sighvatur sig eftir öllu íes-
efni sem hann náði í. Eftir lát móður sinnar var
Sighvatur í vinnumennsku hér og þar og komst
meðal annars í kynni við hinn mikla fræðaþul
Gísla Konráðsson en sjálfur hóf hann skriftir af
kappi þegar hann var ungur að árum. Eftir
hann liggur óhemju magn skrifaðra heimilda
og þekktastar eru „Prestaæfir" hans, sem er
umfjöllun um alla presta sem starfað hafa á ís-
landi frá upphafi og ættir þeirra og uppruni.
„Prestaæfirnar" eru óhemjumiklar af vöxtum,
um 15.000 blaðsíður. Sighvatur var afar sér-
stæður maður. Hann var bláfátækur alla sína
ævi en ótrúlega afkastamikill fræðimaður.
Heldur þótti hann óheflaður í framkomu, stór-
tækur til kvenna, umtalsljótur og undirförull ef
því var að skipta. En hann þótti laginn alþýðu-
læknir, skáld gott og afrendur að afli. Bréfa-
skriftir hans ná til allra helstu andans manna á
nítjándu öld og taka tO afar margbreytilegra
efna.
Dagbók Sighvats er mikil að vöxtum; átta
þykk bindi sem eru samtals 5556 blaðsíður og
hún spannar hvorki meira né minna en 67 ár.
Hann hóf dagbókarskrifin í upphafi árs 1863
og hélt þeim áfram til ársins 1930. Lækningar
Sighvats tóku gjarnan mikinn tíma frá daglegu
amstri hans. í lok hvers árs gaf hann yfirlit yf-
ir þau sjúkdómstilfelli sem hann hafði sinnt og
árið 1880 sagði hann svo frá: ,[...] oft í lækn-
ingaferðum, og hálfan mánuð var ég í Mosdal [í
Önundarfirði] og læknaði þar Guðmund Jó-
hannesson sem Þorvaldr læknir var frágeng-
inn og taldi með öllu ólæknandi. Það var ákaf-
leg meinsemd innan í hálsinum og upp í höfuð-
ið og út í vinstra augað.“
En þeir voru margir aðrir fræðimennirnir
sem voru á sveimi um Vestfirðina á síðari hluta
nítjándu aldar. Einn þeirra sem var í góðu vin-
fengi við Sighvat Grímsson var maður að nafni
Magnús Hj. Magnússon en hann gerði Halldór
Kiljan Laxness ódauðlegan í sögu sinni Heims-
ljósi, þar sem hann var fyrirmyndin að Ólafi
Kárasyni Ljósvíkingi. Magnús hélt dagbók frá
árinu 1893 til dauðadags, en hann andaðist að-
eins fertugur að aldri árið 1916. Dagbók Magn-
úsar er um fimm þúsund blaðsíður og er þá
ekki meðtalið annað efni sem eftir hann hefur
varðveist. Magnús átti ávallt á brattann að
sækja í samfélaginu og lenti strax í barnæsku í
ótrúlegum hremmingum. Fátæktin varð hans
fylgikona eins og Sighvats og segja má að
Magnús hafi þó verið í verri stöðu en Sighvatur
þar sem hann átti sér aldrei neitt griðland.
Magnús var smáður og hrakinn hvar sem hann
kom en hélt uppi vörnum íýrir sjálfan sig í
dagbók sinni. Þetta stormasama lífshlaup nýtti
Halldór Kiljan Laxness sér til hins ýtrasta eins
og frægt er og studdist allnákvæmlega við ævi-
feril Magnúsar.
Hér er ekki tækifæri til að rekja sögu Magn-
úsar að neinu marki en rétt til gamans verður
vitnað til dagbókar hans þar sem Magnús segir
frá frekar ómerkilegum atburði þar sem við
sögu kemur nafn manns sem átti eftir að tengj-
ast hans eigin nafni! Tilvitnunin er úr dagbók
Magnúsar frá nóvember 1904:
„Kafaldsbreyta á norðvestan. Aðfaranótt
laugardagsins var innbrotsþjófnaður framinn i
Bolungarvík, stolið 120 kr. úr skrifpúlti í verzl-
unarbúð Péturs kaupmanns Oddssonar. Grun-
semd féll á Ólaf Kárason, ungan mann uppal-
inn í Súgandafirði, og var hún byggð á því sem
hér segir: Ólafur Kárason var að spila um
kvöldið upp á peninga og tapaði miklu, en er
hann hafði spilað alllengi kvaðst hann ætla út
til að sækja sér peninga, og kom hann eigi inn
aptur um nóttina og vissi enginn hvar hann
hafði dvalið. Enn um morguninn hafði hann
bundið um hendina, og sást að hún (hendin)
var skorin, eptir rúðugler? Það sást og að þjóf-
urinn hafði verið á íslenzkum skóm, á þann
hátt var Ólafur Kárason líka skóaður."
Hinn óslitni þráður menningarinnar
Islensk alþýðumenning og kjarni hennar
birtist óvíða jafn skýrt og í dagbókum almenn-
ings frá fyrri tímum. Dagbók, af hvaða toga
sem er, gefur okkur kost á að skyggnast inn í
hugarheim einstaklingsins og kynnast því
hvernig hann hugsaði um samhengi lífs síns.
Stærð dagbókarinnar eða umíáng skiptir ekki
öllu máli; hvert hár gerir skugga, var einu sinni
sagt og við það má bæta að hver lýsing og hver
ævi vai'par ljósi á atburði og sögu sem okkur
væri annars hulin. Þar eru dagbækur úr okkar
eigin samtíð engar undantekningar, né dag-
bækur sem eru frá börnum komnar. Allt slíkt
efni getur hjálpað vísindamönnum ft-amtíðar-
innar að glíma við eðli og innihald íslenskrar
alþýðumenningar á 18., 19. og 20. öld.
Áf þessu sökum er allir sem hafa dagbækur
eða aðrar persónulegar heimildir undir hönd-
um hvattir til að færa þær Landsbókasafni í
Þjóðabókhlöðu. Jafnframt hvetjum við alla sem
penna valda að halda dagbók fimmtudaginn 15.
október nk. og senda Þjóðminjasafni afrakst-
urinn. Með því móti leggjum við hvert og eitt
okkar fram mikilvægt brot í þann samtíma-
spegil sem verið er að búa til fyrir okkur sjálf
og eftirkomendur okkar.
Höfundarnir eru sagnfræðingar.
Sighvatur Grímsson Borgfírðingur. „Æfiágrip Guð-
mundar „læknis" Guðmundssonar norðlenzka." Blanda
3, bls 121-166.
Lbs 4994 4to. Æviágríp Magnúsar Kristjánssonar, skráð
af honum sjálfum.
Armann Halldórsson (ritstj), Sveitir og Jarðir í Múla-
þingi 111, bls 168-169.
'20 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 10. OKTÓBER 1998