Lesbók Morgunblaðsins - 17.10.1998, Síða 9

RYMBEGLA
Jbe
RUD-IMENTUM
COMPUTI ECCLESIASTICI
et ANNALIS
VETERUM ISLANDORUM,
m qvo etiam connnenrar
'Chronologica, Gcographica, Aíhronomica, Geomccrica,
Thcologica, nonnulla cx -hiftoria oniverfili
& nararaii rariora.
Ex Mamifcriptis Legati Ama - Mágnœaiii
Vtrpmm Uriaa,
LtSiomm vtritutn, Sorít im uattritm tmmfmiflnm, Uiiet vtettm RjrmtegU frejriariat,
«S* rtrum m partem Bijhrieitm uuxir
STEPHANtJS BIÖRNONIS IJI.
Additx func
• x) TalhyrJújgus ejusdem naris illuflratus, 2) Oddi Aílronorni
íomnia, 3) JoA. Arna íc 4) Fvrai Jukannai Horoiogia.
H A V N I Æ
Tfpi* A v a. F ■ «.b. S r ■ 1 x 1 1
1 7 8 0;
TITILBLAÐ Rímbeglu.
ingen og sænski stærðfræðingurinn og
stjömufræðingurinn Anders J. Lexell (1740-
84) í Pétursborg. Framlag Stefáns stenst fylli-
lega samanburð við sambærileg verk annarra
norrænna stærðfræðinga á þessum tíma.
Ahrif bókarinnar urðu þó ekki mikil, enda
voru önnur stærðfræðileg viðfangsefni ofar á
baugi meðal fremstu stærðfræðinga samtím-
ans.
Grunnmaslcinur
Eins og þegar hefur komið fram eru greinar
Stefáns um aflfræði sex að tölu. Fjórar fyrstu
þeirra, Um þær einfóldustu grunnmaskínur,
eru í rauninni ein grein í fjórum hlutum. Þar
er fjallað í nokkrum smáatriðum um einfóld
tæki og tól (grunnmaskínur) og notkun þeirra.
Stefán tekur fyrir vogarstangir, skáplön, hjól,
trissur, fleyga og skrúfur og í leiðinni fjallar
hann um krafta og kraftvægi og reiknar sýni-
dæmi. Síðar komu tvær greinar til viðbótar,
Um skálavigt og Um reiðslur og pundara. All-
ar ritsmíðamar era tæknilegar og virðist Stef-
án hafa gert sér fulla grein fyrir því að þær
gætu verið erfiðar aflestrar. f formála að
fyrstu greininni segir hann til dæmis: „En
verda kann, at bædi leikum og lærdum á Is-
landi þyki hún eigi allaudskilin ... Því mundi
bezt, at menn fyrst kynni ser þessar Geó-
metrísku, Algebraísku og Trígónómetrisku
Grann-reglur ... verdr þá allt vel skilit." Ljóst
er af þessu að Stefán hefur gert talsvert mikl-
ar kröfur til lesenda sinna og ekki er víst að
margir íslenskir bændur hafi haft fullt gagn af
útskýringum hans. Flest bendir og til þess að
greinarnar hafi fljótlega fallið í gleymsku og
dá. Við lestur þeirra má hins vegar sjá að Stef-
án hefur lagt mikinn metnað í verkið og efnið
er vel og skipulega fram sett og fallega mynd-
skreytt. Hver veit nema greinamar hafi síðar
vakið athygli unglingsins Bjöms Gunnlaugs-
sonar og orðið honum hvatning tíl að leggja
fyrir sig stærðfræðileg vísindi.
Loknorð
Stefán Bjömsson var ókvæntur og bam-
laus. Síðustu árin bjó hann á Valkendorfs-
garði í Kaupmannahöfn og hlaut að lokum
hinstu hvíld í Þrenningarkirkjugarði. í Dansk
biografisk leksikon hefur hinn þekkti danski
stærðfræðingur Poul Heegaard þessi orð um
Stefán og verk hans: „Bjömsson var iðinn vís-
indamaður og bera verk hans með sér þróun-
ina á hans dögum, þegar frumspekileg og
stjömuspekileg viðhorf viku fyrir hreinum
raunsæisviðhorfum.“
Þó að Stefán hafi búið erlendis mestan hluta
ævinnar bera greinar hans í ritum Lærdóms-
listafélagsins og áhugi hans á fomum íslensk-
um fræðum glöggt vitni um jákvæðan hug til
lands og þjóðar. Hann var forveri Bjöms
Gunnlaugssonar og skrifaði fyrstur manna á
íslensku um grandvallaratriði aflfræði. Hann
er jafnframt fyrsti Islendingurinn sem skrifar
bók um „æðri stærðfræði" á alþjóðlegu vís-
indamáli síns tíma og fær hana gefna út á
prenti. Það eitt er umtalsvert afrek og ætti að
nægja til að tryggja honum verðugan sess í
vísindasögu íslendinga.
Greinarstúfur þessi er byggður á mun ítarlegri
ritgerð um Stefán Bjömsson og verk hans: Einar H.
Guðmundsson, Stefán Björnsson reiknimeistari,
Fréttabréf íslenzka stærðfræðafélagsins, 1. tbl., 7.
árg., júlí 1995, bls. 8-27. Að beiðni höfundar tók
Eyjólfur Kolbeins menntaskólakennari nýlega að
sér að þýða þrjá af fjórum fýrirlestrum Stefáns á ís-
lensku og er lýsingin á efni þeirra byggð á þýðing-
um hans. Em Eyjólfi færðar sérstakar þakkir fyrir
hjálpina.
Höfundur er prófessor í stjarneðlisfræði við Háskóla
íslands.
SIÐFRÆÐI OG MÁLFRÆÐI
EFTIR STEFÁN SNÆVARR
Ekki er hægt að neyða menn til að unna lýðræði,
gagnrýninni hugsun, íslensku þjóðerni eða menningar-
legri fjölbreytni. En vilji mýtugengið ekki hafna þessum
verðmætum ber því að breyta um skoðun á málvernd
kjósi það að vera samkvæmt sjálfu sér.
TíMARIT Máls og menningar birti
nýlega stórgóða smásögu eftir El-
ías Mar sem ber heitið „Sú gamla
vitjar doktors". í sögunni hæðist
Elías að þeim straumlínuformuðu
fræðimönnum sem telja hnignun
íslenskrar tungu „eðlilega þróun“.
Ég kalla fræðinga þessa „mýtu-
gengið" því þeir nota jafnan orðið „mýta“ í
stað „goðsaga“ en síðamefnda orðið er greini-
lega ekki nógu fínt fyrir þá.
Eðlileg þróun?
„Heggur sá er hlífa skyldi", manni hefði
þótt eðlilegt að hámenntað fólk slægi skjald-
borg um íslenskuna á þeim úlfatímum sem við
lifum. En til þess að svo megi verða er nauð-
synlegt að gagnrýna skoðanir mýtu-manna.
Þeir telja að breytingar á tungumálum séu
handan góðs og ills og jafnvel að saga tungu-
mála lúti ákveðnum lögmálum. Málfræði
þeirra einfaldist hægt og sígandi, því era til-
hneigingar til einfaldana í íslensku málkerfi
eins eðlilegar og hneigð hluta til að falla fyrir
tilverknað þjmgdaraflsins. En mýtu-gengið
skilur ekki að vart er hægt að tala um sérstök
söguleg lögmál. Karl Popper gagnrýndi hug-
myndina um slík lögmál af mikilli hind og
benti á að aðeins ferli sem endurtakast sí og
æ lúta sérstökum lögmálum en sögulegir við-
burðir em einstakir. Vissulega má skýra slíka
atburði með tilvísun til ýmissa lögmála en
engin sérstök söguleg þróunarlögmál em tíl.
Sagan er hnoða sem fylgir engri átt. Við get-
um gengið úr skugga um að til sé almennt
lögmál sem kveði á um að vatn sjóði við 100
gráður selsíus því endurtaka má tiíraunir sem
sýna að svo sé. Það getum við ekki gert hvað
söguna varðar og því er út í hött að tala um
„eðlilega þróun“ tungumála. Ekki bætir úr
skák fyrir mýtumönnum að mál em manna-
setningar og þeim má breyta. Við getum
m.ö.o. ákveðið að breyta tungumálinu en við
getum ekki numið þyngdarlögmálið úr gildi.
Hér ber að hafa í huga að leggja má mat á
mannasetningar, þær era siðtengdar. Við get-
um talið það hafa verið rétt eða rangt af ís-
lenskum yfirvöldum að útrýma flámælinu en
við getum ekki tekið siðferðilega afstöðu til
þyngdaraflsins. Gagnrýnendur gætu sagt út-
rýmingarherferðina óþolandi afskipti af
einkahögum manna, verjendur geta kallað
hana „þjóðþrifaverk“.
í raun réttri fer fram siðferðileg umræða
um málfræði. Á árunum upp úr 1968 var al-
gengt að telja hugmyndir um rétt mál tilraun-
ir yfirstétta til að gera sitt mál að hinu eina
sanna máli. Þannig tók sextíuáttakynslóðin
siðferðilega afstöðu til tungumálsins, enda sé
það i lagi. Staðreyndin er sú að mýtumenn
em ákaflega móralskir hvað málið varðar, tal
þeirra um „eðlilega þróun“ er varla annað en
réttlæting á róttækum breytingum íslensk-
unnar. Deilan um málvemdina er því siðferði-
leg þegar öllu er á botninn hvolft.
Tjáning og tækl
Mýtumenn segja hróðugir að málið sé tján-
ingartæki. Svo lengi sem Islendingar geti tjáð
sig hver við annan skipti litlu þótt þeir séu
með þágufallssýki. En einfóldun málfræðinn-
ar hjá nokkrum hluta þjóðarinnar helst í
hendur við minnkandi orðaforða og þar af
leiðandi minni hæfni til tjáskipta. Skólastjóri
úti á landi segir að margir unglingar skilji
ekki bókmenntaverk, þeir hafi hreint ekki
nógu mikla kunnáttu í máli til þess. Orsökin
er að sjálfsögu lestrarfælni aulakynslóðarinn-
ar og sú staðreynd að enska glymur í eyrum
hennar sýknt og heilagt. I Noregi er talað um
minnkandi málhæfni ungs fólks sem rakin er
til bókarfælni. Norskur starfsbróðir minn
segir að stúdentar lesi ekkert lengur og kunni
því ekki móðurmál sitt. Norskur stúdent
spurði mig nýlega hvað orðið „ateisti“ þýddi.
Ljóst má þykja að tjáskiptahæfni hans er
ekki mikil.
Minnkandi tjáskiptahæfhi getur haft alvar-
legar afleiðingar fyrir lýðræðið í landinu. Sá
sem á erfitt með að tjá sig getur ekki gagn-
rýnt valdhafa með góðu móti. Þess utan er
þessi vanþróun tengd almennri forheimskun,
aukinni fáfræði sjónvarpssjúklinga. Almennt
er talið að lágmarksmenntun og þekking sé
nauðsynleg forsenda lýðræðis. Fáfrótt fólk
lætur gjaman blekkjast af lýðskmmumm
sem vilja lýðræði og lýðfrelsi feig. Af ofan-
sögðu má því draga þá ályktun að hver sá sem
telur lýðræði og frelsi einhvers virði hlýtur að
styðja málvemd.
Mýtugengið talar jafiian eins og málvemd á
íslandi hafi gegnt því eina hlutverki að halda
tungunni hreinni og varðveita málfræðikerfið.
En málrækt er líka hugrækt, tilraun til að
efla rökvísi manna. Til dæmis skar Gísli Jóns-
son upp herör gegn orðskrípinu „valkostur"
og benti á að það væri klifun (tátólógía) því
eigi maður kost á einhverju þá getur maður
valið. Málvemdarsinnar hafa líka barist gegn
„Bibbumálinu" sem einkennist af órökréttri
beitingu líkinga og myndhverfinga (meta-
fóra). Nægir að nefna herferðina gegn fáráns-
líkingunni „eins og þjófur úr heiðskíru lofti“.
Þannig em myndvísi og rökvísi málsins ná-
tengd, fegurð þess og máttur þess til að leiða
okkur á brautir sannleikans. Ég held líka að
„málfræðistagl" geti verið hugrækt af betri
gerðinni. Sá sem kynnir sér greinarmun
framsöguháttar og viðtengingarháttar eykur
skilning sinn á greinarmuni tilgátna og beinna
staðhæfinga. Böm skilja ekki þennan mun
enda er skilningur á þessum skilum forsenda
skynsamlegrar hugsunar. Skynsamleg hugs-
un er svo aftur forsenda gagnrýni og án gagn-
rýni er lýðræði og frelsi hætta búin.
Nýyrðasmíð getur líka verið frjálsu samfé-
lagi í hag. Hafi menn á valdi sínu gegnsæ,
auðskiljanleg nýyrði í stað ógegnsærra er-
lendra orða má ætla að hæfni þeirra til að sjá
í gegnum þokukennt tal skrifráðunga og
menningarvita aukist. Og séu menn myndvís-
ir, kunni að beita fijóum og sláandi myndlík-
ingum, eiga þeir auðveldar með að tala vald-
níðinga í kútinn.
Mál og félagsleg merking
Nú segir mýtugengið kannski að ekki ógni
þágufallssýki lýðræðinu. Þeir gætu beðið mig
um að hyggja að eftirfarandi dæmisögu. Ári
málsins kemur til mín og segir: „Þú átt tvo
kosti og hvorugan góðan. Annað tveggja mun
íslensk málfræði einfaldast til mikilla muna
en varðveita auðugan orðaforða og mikinn
tjáningarmátt; ella mun málfræðin haldast en
tjáningarmátturinn minnka. Hvom kostinn
velurðu?“ I ljósi þess sem ég sagði í upphafi
máls míns ætti ég að velja fyrri kostinn en þá
er málsvörn mín til lítils því ég vildi verja
málkerfið eins og það kemur fyrir af skepn-
unni. Mér til happs vill svo til að íslenskt mál
er annað og meira en tæki til tjáningar. Til að
skilja þá staðhæfingu verðum við að leita í
smiðju til Michaels Walzers sem er einn fræg-
asti andskoti frjálshyggjunnar vestanhafs.
Eins og fleiri hugsuðir á vomm dögum telur
Walzer að málræn merking sé með nauðsyn
félagsleg. Walzer bætir því við að slíkt hið
sama gildi um öll fyrirbæri í mannheimum,
þau hafi félagslega merkingu eða þýðingu.
Fyrir Vesturlandabúa merkir „heilbrigðis-
þjónusta" „þjónusta sem ber að veita sjúkum
og nauðstöddum án tillits til greiðslugetu".
Brauð er ekki bara eitthvað sem nærast má á,
fyrir kaþólikka getur það verið blóð og líkami
Krists. Brauðið er ekkert í sjálfu sér, tilveru-
háttur þess er háður félagslegum merkingar-
heimum. Kannski er til fólk sem telur brauðát
svo syndsamlegt að það myndi heldur deyja
en að éta brauð. Trúargildi
brauðsins er þessu fólki
mikilvægara en næringar-
gildi þess, brauð hefur aðra
félagslega merkingu fyrir
það en okkur. Walzer segir
að fyrirbæri í mannheimum
séu það sem þau era í
krafti sinnar félagslegu
þýðingar og samfélög era
aðeins til sem kerfi af fé-
lagslegum merkingarheild-
um. Kaþólskt samfélag er
bara til í krafti þess að
brauð hafi ákveðið tákn-
gildi, að litið sé á páfann
sem æðsta mann kirkjunn-
ar o.s.frv.
Ég ætla ekki að leggja
dóm á boðskap Walzers
sem ég hef reyndar einfald-
að mjög eins og kenningar
Poppers. En hafi kenning
Walzers við rök að styðjast
má telja að íslenskt mál-
kerfi hafi sérstaka félags-
lega merkingu sem sé ein
af burðarstoðum íslenskrar
menningar. Málið er sál
okkar samfélags. Vandséð
er hvemig íslensk menning
geti haldið sérleik sínum ef
við látum allt reka á reiðan-
um hvað málkerfið varðar.
Til era önnur samfélög þar
sem málið hefur ekki þessa
þýðingu, t.d. hið króatíska sem er bundið kaþ-
ólskunni. Króatar gætu tekið að tala svahílí
án þess að hætta að vera Króatar. Svo er
mönnum að sjálfsögðu frjálst að gefa þjóðemi
sitt upp á bátinn eins og Bjarni geimfari gerði
forðum. Ennfremur er ekki hægt að banna
mönnum að berjast fyrir afnámi íslensks eða
króatísks þjóðemis. Áltént er mörlandi, sem
telur ekkert sjálfsagðara en að gefa málrækt
upp á bátinn en vill halda áfram að vera ís-
lendingur, ósamkvæmur sjálfum sér. Þá
vaknar spumingin hvers vegna íslendingar
eigi að varðveita sérstöðu sína. Af hverju
skyldum við ekki öll verða heimsborgarar og
hætta að berja á hvert öðm í nafni þjóðemis?
Því er til að svara að „ættbálkamennska“
virðist djúprætt í mannskepnunni og því ef til
vill illskást að reyna að beina henni i geðfelld-
an farveg. Auk þess hlýtur hver sá, sem ann
fjölbreyttu mannlífi, að telja æskilegt að þús-
und blóm blómgist, til sé fjöldi menningar-
heima sem geti lært af hver öðram og lifað í
sátt og samlyndi. Hverfi íslensk menning
dregur úr þessari fjölbreytni.
Lokaorð
Af ofansögðu má sjá að deilan um málrækt-
ina er siðferðileg. Ekki er hægt að neyða
menn til að unna lýðræði, gagnrýnni hugsun,
íslensku þjóðemi eða menningarlegri fjöl-
breytni. En vilji mýtugengið ekki hafna þess-
um verðmætum ber því að breyta um skoðun
á málvemd kjósi það að vera samkvæmt
sjálfu sér. Aukinheldur er allt tal um eðlilega
þróun mála skraf við skýin. Málið hefur það
sér til ágætis að vera óeðlilegt, sköpunarverk
manna sem skapar þeim heima.
Málið er heimur mannsins, heimili íslend-
ingsins.
Höfundurinn er doktor í heimspeki og kennari við
háskólann í Björgvin í Noregi.
Á ÁRUNUM upp úr 1968 var algengt að telja hugmyndir um rétt
mál tilraunir yfirstétta til að gera sitt mál að hinu eina sanna
máli. Þannig tók sextíuogáttakynslóðin siðferðilega afstöðu til
tungumálsins.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 17. OKTÓBER 1998 9