Lesbók Morgunblaðsins - 17.10.1998, Blaðsíða 12

HVERSVEGNA VARÐ HEIÐABYGGÐIN TIL? - 3. HLUTI
BYGGÐIN ÓHUGSANDI
ÁN HREINDÝRANNA
EFTIR BRAGA MELAX
Samkvæmt öllum lögmálum um mannlegt eðli, hlýtur
Dað að hafa tekið samfélög Dessa landshluta all-
no ckurn tíma að leyfa byggð á heiðum uppi. Það var
nýlunda. Menn þekktu sveitaþyngsli og sauðaþjófnað,
svo eitthvað sé nefnt.
Ljósmyndin Bragi Melax
TÓFTIR Heiðarsels. Vatnið heitir Pollur, smé haft skilur það frá Ánavatni. Brekkan niður að
vatninu er grösug og eftir manninum að dæma sem þarna er með veiðistöng, er líklega
veiðivon í vatninu.
ÚTSÝNI frá Hneflaseli. Það er með ólíkindum að hægt skyldi vera að afla heyja þarna, en
Hneflasel er í 610 m hæð yfir sjó.
SAGNFRÆÐINGARNIR Aðalgeir Krist-
jánsson og Gísli Ág. Gunnlaugsson eiga langa
ritgerð í Sögu 1990, Félags- og hagþróun á Is-
landi á fyrri hluta 19. aldar. Niðurstöður
þeirra rúmast að sjálfsögðu ekki í nokkrum
línum, en heimildimar sem þeir taka úr sókn-
arlýsingunum frá um 1840, hljóta að vekja
spumingar hjá mörgum.
„Þegar haldið er vestur um land rangsælis
úr Þingeyjarsýslu kemur í ljós að nýbýla-
myndun var hverfandi í vesturhluta Norður-
amtsins. — Þegar til Vestfjarða kemur verða
nýbýlin talin á fíngrum annarrar handar.
Svipað verður uppi á teningnum í Snæfells-
nessýslu. — I Gullbringusýslu er líkt ástand
og á Snæfellsnesi. Þegar til Ámessýslu kem-
ur fer nýbýlastofnunar að gæta meira. í
Krísuvíkur- og Selvogssóknum voru stofnuð
fímm nýbýli á árunum 1825-30. I nokkrum
öðrum sóknum urðu þau eitt til tvö og flest
stofnsett um sama leyti. “ (Saga 1990, bls. 19-
20).
Þegar sóknarlýsingamar úr Ámessýslu eru
skoðaðar nánar kemur nokkuð sérstök mynd
fram. Nýbýlin í „öðrum sóknurn" voru í sókn-
um næst Reykjanesskaganum. Hvers vegna
upp af Krísuvík, Selvogi og næst hálendinu að
austan? Er það möguleiki að það fátæka fólk
sem nýbýlin sat hafi náð endum saman með
því að ná sér í hreindýr stöku sinnum? I lýs-
ingu Amarbælis-, Hjalla- og Reykjasókna frá
árinu 1840 segir: „Hreindýraveiðar eru lítið
ræktar." Mitt álit hefur frekar verið það, að
telja stofninn á þessu miður frjósama innikró-
aða svæði oftalinn í bókum, hann hafi aldrei
náð að vaxa að marki, ca. 2-300 dýr þegar best
lét.
Eyðibýli
Þetta hugtak í heimildum fyrri alda er ekki
allt sem sýnist, virðist mér. Orðið segir að
þama hafi búið fólk, en sjaldnast hvenær og
hvað lengi. Svona saga geymdist vel, eitthvað
ljúft við hana, líkt og að finna beinahrúgu í
uppblásnu moldarbarði, þótt fyrrverandi eig-
andi sé alls óþekktur. Með öðmm orðum,
stundum gömul skýring, sem ekki hafði við
neitt að styðjast nema ógreinilegar rústir,
sem upphaflega vora eins líklega til annars en
heilsárs búsetu. Eins til tveggja ára tilraun til
búsetu við vonlausar aðstæður, varð með tím-
anum að 500 ára gamalli sögu.
Þegar hin mikla fólksfjölgun og nýbýla-
myndun á norð-austur homi landsins er skoð-
uð, þarf að bera hana saman við eitthvað ann-
að. Það var gert hér ofar með tilvitnunum úr
ritgerð A.K. og GÁG.
Hér er ein þessara sýslna skoðuð nánar.
Húnavatnssýsla, ein ef ekki gagnauðugasta
sýsla landsins á tímum sjálfsþurftarbúskap-
ar. I þessari víðlendu sýslu era talin 6 nýbýli.
Við nánari skoðun varla nema 4, í hæsta lagi
5, oftalin á bls. 61. Annað „nýbýlið" tilheyrði
„Lífeyrissjóði opinberra starfsmanna" fyrr á
öldum og jafnan byggt. (Varaskjól fyrir
ekkju eða embættismann, ef betri kostur var
ekki fyrir hendi. Þetta er að vísu eftir munn-
legri geymd, en líklegt vegna margra ör-
uggra dæma um svipaða umhyggju.) Eyði-
býli era um allt héraðið, skilningur prest-
anna misjafn á hugtakinu. Sumir fylgja
munnmælunum eins og gert er gjaman í
Jarðabók Á.M. og P.V. frá 1705, þegar aðrir
era nokkuð rökréttir og hugsa líkt og sá sem
ég tel hafa oftalið nýbýlin, en þannig er hans
svar: „Eyðijarðir eru ekki teljandi utan
máske hjáleigukot, sem ekki hafa byggð ver-
ið ímanna minni."
Þegar þessi smábúskapur er skoðaður á
þessum slóðum, og eldri heimildir notaðar um
staðsetninu býla, þá blasir aðeins eitt við.
Hann var í flestöllum tilfellum vonlaus, þótt
um grasgefnar, snjóléttar lágsveitir væri að
ræða, en ekki heiðalönd í nokkur hundrað
metra hæð. Þetta kom ekki til vegna landsins
eða veðurfars, heldur eignaréttar og hefða til
lands og ýmiss konar hlunninda. Heiðamar
byggðust vegna þess, að hlekkur í menning-
unni brast. Það var ekki lengur sjálfgefið að
silungur skyldi sjálfdauður í stöðuvatni ef
„eigandi" vatnsins þurfti sjálfur ekki á honum
að halda. Húnvetningar sluppu við menning-
arbyltinguna, en Austanmenn náðu aldrei að
þróa hana sér til fullra hagsbóta.
Heiðabýlin
Ný vandamál og viðhorf urðu til með fjölg-
un hreindýranna. Ibúamir nýttu fjallagrösin,
hreindýrin líka. Kvartanir mjög áberandi m.a.
í Jarðatali J. Johnsen frá 1847, era þó ljk inn-
skot fátíð þar (bókin fjallar um annað). Á dög-
um mikillar útbeitar hafa hreindýrin í harð-
indum þótt þrengja að sumum. Væntanlega
hefur ekki verið gert minna úr þessu en efni
stóðu til. Ástæðan hefur líka verið önnur.
Yfirvöld sýndu hyggindi í reglum þeim sem
settar vora til vemdar þessum nýbúum. Eðli-
lega fór sú freisting með tímanum vaxandi, að
hafa af þeim einhver not.
Bágindi vora ótrúlega mikil sums staðar í
Þingeyjarsýslu í byrjun aldarinnar. Amtmað-
ur hafði af þeim talsverð afskipti. Hvað hann
hefur hugsað má að nokkra ráða af skrifum
hans, en annað var óskráð.
Á Húsavík var Norðmaður af dönskum,
þýskum og norskum ættum, Nikulás Buch,
hann var m.a. yfirmaður brennisteinsverksins
1783-91, umsjón með því hafði Stefán Þórar-
insson amtmaður í áratugi. (Saga Húsavíkur
oil. heimildir) Þetta er nefnt hér vegna þess
að kunningsskapur þessara tveggja manna
hefur án vafa haft einhver áhrif á hreindýra-
málin.
Þingeyingar „gleymdu" fljótlega uppruna
Nikulásar Buch, skíðakennsla hans gleymdist
þó ekki, svo og minning um hraustmenni mik-
ið, sem barði Dani til óbóta og skaut draug.
Norðmenn og fleiri þjóðir hafa frætt ættfræð-
ingana í vestri um uppruna mannsins.
Líklegast er að Nikulás hafi komið með
hreindýrin sem flutt vora til Hafnarfjarðar,
allavegana gaf faðir hans, danskur stjómarer-
indreki með meira, þessi dýr. Hvað sem því
öllu líður, þá hefur maðurinn verið vel kunn-
ugur hreindýram, og eftir öðra í fari hans,
sennilega veiðimaður mikill.
Nikulás varð ekki gamall, þó vora liðin 15
ár frá fyrstu veiðileyfum þegar hann lést. Þá
væntanlega búinn að fræða nágranna og fleiri
um reynslu sína frá gamla landinu.
Samkvæmt öllum lögmálum um mannlegt
eðli, hlýtur það að hafa tekið samfélög þessa
landshluta allnokkum tíma að leyfa byggð á
heiðum uppi. Það var nýlunda. Menn þekktu
sveitaþyngsli og sauðaþjófnað, svo eitthvað sé
nefnt. Lög um landnám, nær hálfrar aldar
gömul, höfðu til þessa við fáum eða engum
hreyft. Þegar hreindýrahjarðir fóra að reika
um heiðamar, keppa við manninn um nytjar
þar, hefur orðið til ný hugmynd. Búandinn í
heiðinni gérði jafnvel öðram gagn með því að
bægja þessum vágesti frá, því ekki að lofa
honum að veiða líka, jafiivel hjálpa íbúum
niðri í sveitinni við þá iðju.
Víðast þar sem heiðabyggð varð nokkuð
langlíf, var önnur auðlegð skammt undan,
fisldsæl veiðivötn, einnig mikið fuglalíf, sem
drjúga björg gat gefið í búið.
Hefð er alltaf lífseig, menning án sterkrar
hefðar er jafnvel eins og stjómlaus bátur í
rúmsjó. Hefðin er líka mesti vandræðageml-
ingur, og banamein fleiri en ætla mætti. Hvar
er meðalvegurinn?
Þessar liðnu kynslóðir bratu hefðir, ekki
aðeins þeir sem fluttu fram á heiðar, heldur
sveitasamfélögin, með samþykki eða þögn.
„Bjartur í Sumarhúsum" vék frá um stund.
Það sem átt er við, fólk fann afkomumögu-
leika með annarri samsetningu en þeirri sem
frumbýlingar vora vanir að ganga út frá. Á
flestum heiðabýlunum var bústofn minni en
hugsanlegt var að lifa á niðri í lágsveitum.
Þetta kann að líta heldur undarlega út, en er
það ekki, þegar þau svæði á heiðunum sem
menn kusu helst era skoðuð, þau era ekki val-
inn vegna meiri bústærðar. Munurinn fólgst í
eftirfarandi: I lágsveitum var varla um hlunn-
indi að ræða, þau' tilheyrðu öðram. Það var ef
til vill hægt að fá land, sem gaf ámóta heyfeng
og þann sem meðal-heiðabóndinn lét sér
nægja, og bithaga. Reynsla úr öllum sýslum
landsins sýndi að þetta dæmi gekk yfirleitt
ekki upp.
Heiðamar buðu upp á annað, með dugnaði
og útsjónarsemi var hægt að ná endum sam-
an. Með því að stunda annars konar búskap.
Kvikfjárræktin var undirstaðan, en langt frá
því að nægja víðast hvar. Með veiðum náðust
endai- saman. Fyrst og fremst var það sil-
ungsveiðin, þar sem búskapur hélst sam-
felldastur í mörg ár, fuglaveiðar vora víðast
allmikið stundaðar, margar öraggar heimildir
um það. Þá var það hreindýraveiðin, vafalítið
nokkuð misjafnlega mikil, eftir staðsetningu
býla og einstaklingum. Eftir að hreindýrun-
um fór að fækka veralega hefur ekki verið
hyggilegt að halda mjög á lofti tölu veiddra
dýra.
Úr heimildum: Halldór Stefánsson: Jök-
uldalsheiðin og byggðin þar. Bls. 176-7. Ýms-
ar búnytjar voru í Heiðinni ríkulegri en í
lágsveitum víðast, svo sem silungsveiði nóg og
oft uppgiip. ... Rjúpnaveiði var mikil og nær-
tæk á haustum og nokkrar fuglanytjar aðrar
á sumrum, er sundfuglaskari (álftir, endur
gæsir) mikill hafði bækistöðvar sínar á heiða-
vötnunum og við þau, m.a. mátti fá allmikinn
og gómtaman búfeng, er álftir og gæsir voru í
sárum. ... Fyrir kom og það, að Heiðarbúar
áttu kost villibráðar þar sem voru hreindýr....
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 17. OKTÓBER 1998