Lesbók Morgunblaðsins - 17.10.1998, Blaðsíða 13

FRA FEÐRAVELDI TIL JAFNINGJARETTAR II
FJÖLSKYLDAN
EFTIR ÞORSTEIN ANTONSSON
Engin ástæða er til að lasta það þótt konur finni sér
leið frá fjötrum kynlífsins sem bundið hefur Dær alla tíð.
En hitt er verra að einföldun fjölskyldumync arinnar hef-
ur firrt börn náttúrlegum þroskaskilyrðum.
Fyrir kom þá líka það, að Heiðarbúar urðu
uppvísir að djarfsækni við hreindýralögin.
Voru þeir þó manna bezt settir til að geta
„blótað á laun“ við lögin, án þess að uppvíst
yrði.
Gísli Jónsson Winnipeg: Haugaeldar. ...
Faðir okkar átti haglabyssu, framhlaðna, sem
hann fékk að erfðum frá föður sírium. Með
henni aflaði hann oft matar í búið. \.. Hann
skaut rjúpur á vetrum og endur og aðra
vatnafugla síðsumars. ... Hann hafði byssuna
með sér vestur og skaut akurhænur og héra
úti í byggð eftir áttræðisaldur.
Bls. 304 (um nágranna). Hann var líka fyr-
irtaks tófu- og hreindýraskytta. Fóru þeir,
faðir minn og hann á hreindýraveiðar inn á
öræfi oftar en einu sinni.
Björn Jóhannesson: Frá Valdastöðum til
Veturhúsa.
Björn býr ungur maður með fjölskyldu í
Veturhúsum 1917-21. Minningar hans eiga
ekki við það tímabil sem um er fjallað. Hóg-
værð höfundar og glöggt auga gefa ýmsar vís-
bendingar þegar að er gáð. Dæmi um góða
veiði. Heldur var útgerðin léleg, aðeins
netræfill og hrífusköft. Lögðum við netið yfir
ána, þar sem við sáum silungana, og rákum þá
svo í með sköftunum. Þegar við hættum, höfð-
um við fengið 40 silunga. Hefi ég aldrei,
hvorki fyrr né síðar, séð svo marga stóra sil-
unga í einni hrúgu. Við vigtuðum pokana, er
heim kom, og reyndust þeir vera hestburður,
eða 200 pund.
Marína Sigurgeirsdóttir. Byggðin á Fljóts-
heiði. Árbók Þing. 1986. Á þeim bæjum þar
sem stutt var að fara á ísilögð heiðavötnin
voru dorgferðirnar eitt af daglegum störfum á
heimilinu.
Að lokum þetta sem er annarrar gerðar en
vert til umhugsunar. H.V. Bls. 200. Einn vet-
ur skaut ég 6 dýr, og var það mesta veiði mín
á einu ári. Fór ég aldrei í launkofa með það
þótt ég næði dýri, og var ég því öfundaður,
bæði af þeim, sem sjálfir reyndu við dýrin, en
náðu engu, og eins af þeim sem ekki reyndu.
Læt þessar tilvitnanir nægja, þær benda
sýnist mér á eitt! Það varð til á þessu tímabil
örlítið breytt gildismat.
Engin keðja er sterkari en veikasti hlekk-
urinn. Það er hægt að hugsa sér lífsviðurvær-
ið keðju, það er að vísu meir en matur. Miðað
við hefðbundna búskaparhætti vantaði nokk-
uð upp á traustleika keðjunnar, ef menn vildu
ljúka þessum 365 dögum í árinu. Þetta gátu
margir, með nýjum vinnubrögðum. Hversu
stóran þátt hreindýrin áttu í þessu veit ég
ekki, lítið hugsað um það. Það blasir við, að
veiðar á þeim hafa oft bjargað, á stöku stað
mjög miklu. Aðalatriðið er: ef hreindýr hefðu
aldrei komið til landsins hefðu þessar heiða-
byggðir ekki orðið tH.
Lokaorð
í þessa kannski nokkuð tilviljunarkenndu
samantekt vantar einn þátt sem vera átti
með. Það er hvenær einstök býli byggðust, og
fóru síðan í eyði. Ég fæ ekki betur séð en afar
sérkennileg mynd komi þá fram. Þetta er
lengra mál en svo, að hér geti verið með. Les-
endur yrðu varla margir. A meistaraprófsrit
tveggja sagnfræðinga skal bent. í línuritum,
kortum og máli er þar hægt að flakka um
Þingeyjarsýslu í efni sem þetta varðar.
Björn Teitsson. Eignarhald og ábúð á jörð-
um í Suður-Þingeyjarsýslu 1703-1930.
Eiríkur Þormóðsson. Byggð í Þistilfirði.
Saga X 1972.
Mínar hugleiðingar standa utan við það
sem þessir sagnfræðingar fást þarna við. I
þeim er hins vegar gi'unnvinna, sem áhuga-
maðurinn getur notað á ýmsa vegu. Það er
vart kurteisi að vitna í rit, þar sem höfundar
eru með aðrar smíðar, maður veit ekki hvað
hefði komið á eftir ef þeir hefðu haldið áfram.
í mínu tilfelli er þetta þó freistandi. B.T.
Finnst athyglisvert, að býlin voru undir lokin
flest reist austast, en í upphafi vestast. E.Þ.
Hjá honum vekur það athygli hve byggðin
dregst ört saman. Sannarlega mei'kilegt hvort
tveggja.
Að mínu áliti er byggðaþróunin í Vopnafirði
og nágrenni enn eftirtektarverðari. Heimildir
margar en oft ekki samhljóða. Þegar harðnaði
á dalnum, var flutt neðar, að mig minnir. Þeir
höfðu annan hátt á fyrir austan, þeir fluttu
hæn-a til fjalla. Heimildir m.a. H.S. bls. 227
og víðar (annað orðalag þó).
Heimilda um heiðabyggðina leitaði ég með
hléum fyrir mörgum árum. Þetta fór síðan að
týna tölunni aftur, bæði í minni og pappírum.
Það voru tveir kostir, henda öllu, eða skýra
frá hugmyndunum á einhvern hátt. Þær voru
settar saman í mars 1996. Sumum mun finn-
ast, að nokkuð sé farið „út og suður“. Það er
líka rétt, en vegna þess að ég fæ ekki séð, að
mikið sé um aigjörlega afmörkuð fyrirbrigði í
tilverunni, ekkert vex upp af engu.
Höfundur er á eftirlaunum og býr í Kópavogi.
KONUR hafa hafnað hefðbundnu
hlutverki sínu. Þær giftu á nú-
tímavísu hafa af þeirri ástæðu
takmai-kað samband sitt við
mann sinn við 1) fyrirvinnuhlut-
verk hans og 2) við hann sem
tæki til líkamlegrar fullnægju.
Uppeldis- og leiðsagnargildi
heimilisföður frá fyrri tíð verður frá sjónar-
miði nútímakonu að verkefni þjóðfélagsins.
Engin ástæða er til að lasta það þótt konur
finni sér leið frá fjötrum kynlífsins sem bund-
ið hefur þær alla tíð. En hitt er verra að ein-
földun fjölskyldumyndarinnar hefur firrt
börn náttúrlegum þroskaskilyrðum. Þau upp-
eldisskilyrði sem þjóðfélagið leggur þeim til í
staðinn gera þau vissulega hæf til að þjóna
þessu sama þjóðfélagi en ekki til að rækta það
mannlega upplag, sem fjölskyldan að hefð-
bundnum skilningi lagði áherslu á. Og er þá
átt við margræði tilfinninga og hjartans mála
fremur en fræðilega skynsemi á þjóðfélags-
vísu, reglur og kei-fi. Nútímaþjóðfélag er
þjónustulipurt við fólk sem hefur fyi'h'sjáan-
legar þarfir en aldrei öðru vísi en á stofnana-
bundinn hátt.
Að finna til sín
Sú vernd sem hefðbundin fjölskylda veitir
er ekki bara efnahagsleg heldur þar umfram
menningarleg. í stað þeiri-a menningar-
tengsla eru komið rökbundin þjóðfélagstengsl
sem stuðla eiga að þrifnaði einstaklingsins.
Samstaða móður- og föðurforeldra um stuðn-
ing við fjölskyldur afkvæma sinna, hefur
einnig rofnað. Því næst var sambandi föður og
afkvæmis spillt. Mestrar virðingar frá þjóðfé-
lagslegu sjónarmiði nýtur nú fjölskyldusniðið
einstæð móðir með eitt eða fleiri afkvæmi á
framfæri sínu. Kona sem firrt hefur barnsföð-
ur sinn annarri merkingu en þeirri sem teng-
ist meðlagsgreiðslum. En komið sér upp sér-
þjálfuðum fóstrum í hans stað af hvoru kyn-
inu sem er.
Það er upplag karlsins að beina börnum
sínum fram á veg og ryðja þá burt fyrirstöð-
um á þeirri leið, marka fyrir hugarsjónum
barna sinna hvað er veruleiki og hvað ekki.
En konunnar aftur á móti að reyna að halda í
horfi og gildir um framkomu hennar við börn
sín sem annað. Hvort tveggja er náttúraþörf
og því hætt við að hún bælist og afmyndist ef
hún ekki fær notið sín.
Margir karlar sem misst hafa forræði yfir
börnum sínum, hafa af þessu tilefni misst
áhuga á börnunum; þeim einfaldlega hverfur
öll tilfinning til þeirra og verða sumir skelkað-
ir vegna þess, taka upp allskonar afkáraskap
til að fela ónáttúruna, sem þeir trúa að sé, fyr-
ir sjálfum sér og öðrum. Fyrst þeir geta ekki
haft áhrif á framtíð barnanna og samskiptin
teljast bara leikur án stefnumiðs sem lifi dag-
inn, getur sá harðgerði a.m.k. orðið gagnvart
barni sínu eins og maður sem misst hefur
kynlöngun til konu sinnar. Hið síðara finna
konur fljótlega á sér og skilja með sínum
hætti. En getuleysi feðra til að sýna börnum
sínum ástúð skilja þær ekki heldur ætla þörf
karla fyrir samskipti við börn sín samskonar
og þörf þeirra sjálfra fyrir börn; þ.e.a.s. leik
undir opinberri stjórn (núorðið sér skólinn
um uppeldið og ríldð um meðlagið). Og þykir
sem faðirinn sé kaldlynt ómenni fyrst hann
ekki getur valdalaus umgengist böm sín svo
mynd sé á. Hvað sem haft er á orði verður sú
einstæða barni sínu eða börnum fyrirmynd
um slíkan skilning á föðurnum og jafnvel karl-
kyninu því barn lærir af verkum foreldris síns
fremur en orðum.
Að öllu saman teknu leiðir af einstæðinu
vaxandi skilningsleysi á upplagi karlmanna
sem ekki sist kemur niður á piltum. Á fullorð-
insárum verður nú æ algengara að karlmenn
skilji sjálfa sig eins og konur skilja þá, en bæti
engu við frá sjálfum sér. Karlmannsímynd
þeirra er frá konum fengin. Þeir verða getu-
lausir til umgengni við aðra karlmenn en á
vinnustað samkvæmt kröfum starfs og að-
stæðna, afmarkað og ópersónulega, en þess
utan við leik og ærsl að hætti stráka.
Karlmennskuímyndin eins og hún er nú
skilin er tilhald fyrir kvenfólki eins og
mamma vildi. Hún er ekki byggð á skilningi
kai'lmanns á sjálfum sér eins og hann er í
raun og sannleika. Hún er ekkert annað en
fjötrun manns við rekkjuna þótt hann haldi
annað.
Sú einstæða
Það er jafnóæskilegt að fjölskyldumynstrið
einstæð móðir verði að helsta markmiði í lífi
fjölskyldu eins og hið hefðbundnara kjarna-
fjölskyldunnar. I bakgi-unni verður í báðum
tilvikum að vera menning sem ekki er orðin
að einum hillumetra af Laxness eða svo. Ein-
hver skilyrði verða að vera fyrir ástríki milli
allra sem að barni standa,. Margþætt menn-
ing getur ein haldið slíkum skilyrðum við þótt
komi til skilnaðar. En ást sem stendur undir
nafni er nægjusöm, friðsamleg og södd og því
ekki söluhvetjandi á markaði. Henni er því
vikið til hliðar. Undir þessu nafni, ást, ganga
ástríður einar í markaðsþjóðfélagi og stund-
um þó tilfinningar, einkum ef þær eru ekki
líklegar til að verða langlífar. Varanlegri sam-
bönd njóta sín ekki og eru beinlínis rofin fyrir
siðvenjur sem tekið hafa sér sæti í þeirra
stað.
íslenska mæðraveldið var allt annarskonar
en kvennaráð nú; því fylgdi kvöð um viðhald
siðvenja sem töldust í hættu íyrir náttúrlegri
ófriðsemd karlkynsins. Núorðið trúir enginn á
slíkt lengur, hvorki ófriðamáttúru karla né á
það hlutverk kvenna sérstaklega að viðhalda
hefðum. Sjálf samfélagsgerðin er orðin nógu
máttug, að flestra áliti, til að halda aftur af
körlum, og stofnanir teljast hæfar til að halda
siðvenjum að mönnum hvort sem þeir tileinka
sér þær í einkalífinu eða ekki.
Ómennska
En fjölskylda er ekki tilgangurinn í lífinu.
Það að gera fjölskyldu að aðalmarkmiði lífs
síns er amerískur siður manns sem ekki vill
fullorðnast og ekki sinna öðrum verðmætum
en efnahagslegum.
Hvað skipti meira máli fyrr á tíð fyrir ís-
lenskan föður en afkvæmi hans og kona?
Hvaða gildi í lífi hans voru ekki bundin því
markmiðýað gera veg fjölskyldu sinnar sem
mestan? Ýmis, s.s. heiður ættar hans sjálfs.
Land. Þjóð. Það þykir sjálfsagt að kveðja
karlmenn að heiman frá konu og börnum í
stríð enda fjölskyldan háð þjóðerninu en ekki
það henni. Fjölskyldan fær ekki staðist nema
sem hluti þjóðernis, þjóðfélags, menningar.
Gildi hennar eru undirsett ýmis önnur og
hefðbundið hlutverk karlmanns að verja þau
gildi jafnvel þótt sé á kostnað fjölskyldu sinn-
ar.
Áður var markmið konu að gera börn að
mönnum. Halda við griðareit menningar á
hverju sem valt. Sjálfselskan skiptir nútíma-
konur mestu máli en hvorki maki né börn
hvað þá önnur gildi. Svipað um karlmenn. Ég
efa að íslenskir karlmenn hafi fyrr en þeir
núlifandi virt sjálfa sig fyrir það eitt að aðrir
virtu þá, - og koma oftast að tómum kofanum
hjá kvenfólkinu af nefndri ástæðu. í einhvers-
konar fálmkenndu úiTæðaleysi sem ekki nær
lengra en til GSM-símans leggja kynbræður
mínir núorðið flestir metnað sinn allan í að
byggja hús utan um dót úr verslunum borgar-
innar í von um viðurkenningu samborgaranna
fyrir lífsstílinn, - og uppskera kalt bros kon-
unnar. Fjárins er aflað með einleik á glans-
mynd næsta manns!
Réttlætingin á þessu mannlífi er hagvísind-
anna einna, og hagfræðin er ómennskt, alls-
endis óviðunandi úrræði við úreltri þjóðmenn-
ingu.
Höiundurinn er rithöfundur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 17. OKTÓBER 1998 1 3