Lesbók Morgunblaðsins - 14.11.1998, Qupperneq 3

LESBÖK MORGUNBLAÐSEVS - MliNMNG LISTIR
44. TÖLUBLAÐ - 73.ÁRGANGUR
EFNI
Utangarðsmenn?
Hópur myndlistarmanna sem töldu sig útilok-
aða hjá hinni opinberu listforsjá stofnaði
Myndlistfélagið 1961 og félagið starfaði til
1970. Þarna komu margir þektir listamenn
við sögu og nú hefur verið gefin út lista-
verkabók um félaga í Myndlistarfélaginu og
eru birtar myndir af þremur verkum eftir
hvern þeirra. Gísli Sigurðsson hefur litið á
bókina og skrifar um hana og birtur er úr-
dráttur úr formála Gunnars Dal en hann er
annar tveggja útgefenda.
Flugur og fjöll
Greinaflokkur eftir Matthías Viðar Sæmunds-
son dósent í framhaldi af, eða í tilefni af
greinaflokki Kristjáns Kristjánssonar pró-
fessors á Akureyri um póstmódernisma. Hér
er komið víða við, fjallað um sturlun Ni-
etsches, skáldfíflamál heimspekinnar, hnign-
un við tvenn aldarlok, síðupplýsingu, einvídd-
arhugsun, séra Hannes Snakkó, sundurgerð-
arheimspeki Derrida, íslenska fyndni og
fleira
Söguleg óperusýning
fór fram í Forboðnu borginni í Peking fyrr á
þessu ári þegar þar var í fyrsta sinn sýnd
vestræn ópera: Turandot eftir Puccini, sem
raunar fjallar um kínverkst efni og gerist í
Borginni forboðnu. Kristján Jóhannsson fór
með hlutverk Calafs prins af glæsibrag og
þekktar söngstjörnur voru í öðrum hlutverk-
um. Sigurður A. Magnússon rithöfundur var
með í förinni og lýsir því sem fram fór.
Monet
á tuttugustu öld nefnist umfangsmikil sýning
á verkum franska málarans Claude Monet
sem nú stendur í Museum of Fine Arts í
Boston. Jóhann Hjálmarsson, sem nýlega var
á ferð í Boston, skoðaði sýninguna og veltir í
því tilefni fyrir sér ferli þessa heimskunna
listamanns. I máli hans kemur meðal annars
fram að Bandarikjamenn séu miklir
Monetaðdáendur.
ÖRN ARNARSON
HEIMBOÐ
Þú bauðst mér til veizlu, ljúfa líf.
Ljósum var höll þín skreytt.
Harpan var slegin og dansað dátt
og dýrasta mungát veitt.
Dansinn var stiginn og drukkið fast
við dunandi hörpumál:
grát og hlátur, hatur og ást.
Hver hörpustrengur var sál.
Sjaldan heii ég dansað dátt,
þótt dragi mig lögin þín.
Grön lét ég sía. Með gætni ég drakk
þitt görótta nautnavín.
Nú drekk ég full þitt, fagi'a líf,
fylltur er bikarinn.
Leiktu svo tr}rlltasta lagið þitt
við lokadansinn minn.
Það svífur á mig, hið síðasta full,
mig svimar af dansi þeim.
Nú kveð ég með þökk fyrir daginn í dag.
Dauðinn fylgir mér heim.
Örn Amarson, 1884-1942, hét réttu nafni Magnús Stefónsson og
átti heima í Hafnarfirði. Hann var vinsælt skáld á fyrrihluta aldar-
innar, ekki sízt fyrir kvæðið um Stjána bláa. Mörg kvæða hans eru í
nýrómantískum anda og fjalla oft um sjó og sjómennsku.
FORSÍÐUMYNDIN; Portret af Ósvaldi Knudsen eftir Maríu H. Ólafsdóttur listmálara. Birt í tilefni umfjöllunar
um nýja listaverkabók þar sem fjallað er um félaga i Myndlistarfélaginu.
RABB
„HIÐ ÓSKIL-
GREINDA DÝR"
AÐURINN er eina
dýrið sem drepur og
kvelur einstaklinga af
sinni eigin tegund án
neinnar sérstakrar
ástæðu og fær út úr
því ánægju. Dýr
drepa yfirleitt ekki
sína eigin tegund nema í sjálfsvörn, þegar
þeim er ógnað og flótti er útilokaður. Meðal
annarra dýra þekkjast ekki blóðugir bardag-
ar eða eyðileggingarhvöt í neinni líkingu við
það sem býr í mannlegu framferði. Maður-
inn er eina spendýrið sem er fjöldamorðingi
og sadisti/Hann er eina dýrið sem kvelur og
drepur eigin tegund. Gagnstætt öðrum teg-
undum, sem beita árásarhvötinni til þess að
komast af, notar maðurinn hana til þess að
ógna öðrum. Eyðileggingarhvötin er ekki
eðlislæg, heldur á hún sér sennilega upphaf í
tilveru mannsins, sem ein af aðferðum hans
til þess að finna lífinu tilgang. Kunnings-
skapur og vinátta duga ekki til þess að
hemja árásargimina. Engin stríð eru mis-
kunnarlausari en borgarastríð, þar sem
þátttakendur eru jafnvel nákunnugir hver
öðrum, stundum úr sömu fjölskyldu. Maður-
inn sættir sig ekki við viðburðalaust líf, hann
þráir spennu og dramatík, þegar það er ekki
fyrir hendi býr hann til slíkar aðstæður. Dýr
bregst venjulega aðeins við skýrri yfirvof-
andi hættu. Maðurinn hefur aftur á móti til
að bera bæði framsýni og ímyndunarafl.
Hann bregst því ekki aðeins við yfirvofandi
hættu eða ógn, heldur getur hann gert sér í
hugarlund hvað muni hugsanlega gerast í
framtíðinni. Maðurinn, ólíkt öðrum dýrum,
ver sjálfan sig gegn því sem ógnar lífshags-
munum hans, sem eru langtum umfangs-
meiri en annarra tegunda. Manninum nægir
ekki að komast af líkamlega heldur verður
hann að nærast andlega og hann bregst af
hörku gegn hugmyndum sem hann telur
ógna tilveru sinni. Ef árásarhvöt mannsins
væri á svipuðu stigi og hjá öðrum spendýr-
um væri heimurinn friðsamur. En saga
mannsins er saga ótrúlegrar eyðileggingar
og grimmdar sem gerir hann að raunveru-
legum morðingja. „Maðurinn er enn hið
óskilgreinda dýr,“ sagði Friedrich Ni-
etzsche.
Leit mannsins að frelsi, virðingu, einingu
og sannleika hefur löngum verið talin aðal-
hreyfiafl sögunnar. Upplýsingamenn, sem
trúðu á að hægt væri að bæta heiminn, töldu
manninn fæddan „góðan“ og skynsaman.
Það væri vegna slæmra stofnana, lélegrar
menntunar og slæms fordæmis, að hann
hefði þróað með sér slæma eiginleika. En
maðurinn er fæddur ófullkominn og hið
stöðuga ójafnvægi sem hann býr við gerir
hann að auðveldu fórnarlambi hugmynda,
sem gjarnan leiða hann í öngstræti. Maður-
inn er því fastur í þeirri mótsögn, að um leið
og hann ber af öðrum dýrum hvað varðar
greind og sköpunargáfu gera skapgerðarein-
kenni og tilhneiging hans til þess að nota
hæfileika sína meðvitað til óskynsamlegra
verka hann líklegan til þess á endanum að
tortíma öllu lífi á jörðinni.
En það er ekki einstaklingurinn heldur
hópurinn eða samfélagið sem maðurinn hef-
ur smíðað, sem er heiminum hættulegast.
Hópurinn byggir tilveru sína á sjálfsdýrkun,
t.d. eru hugmyndir margra þjóða um sjálfar
sig byggðar á fantasíu um yfirburði og sér-
staka hæfileika. Hópurinn bregst við allri
gagnrýni af hörku. Hann telur land sitt það
besta og glæsilegasta, menningu þjóðarinn-
ai’ öllum öði-um fremri, friðarviljan meiri
þótt sjálf grunnhugmyndin um þjóðríkið feli
í sér mismunun og ofbeldi gagnvart þeim
sem standa utan við. Hópsjálfselskan eflir
samstöðuna. Gert er lítið úr andstæðingun-
um. Allri móðgun við tákn hópsins eins og
fánann, forsetann eða kónginn er mætt af
mikilli hörku. Þar sem þessi sjálfsdýrkun
gengur lengst verða sadistískir einstakling-
ar virkir. í umburðarlyndu þjóðfélagi eru
sadistar álitnir sjúkir en um leið og viðhorf
breytast fá þeir að njóta sín. I tih’aun sem
gerð var í Bandaríkjunum þar sem fólk var
fengið til þess að gangast undir fangavist í
tilraunaskyni, þótti þeim sem gerðust fanga-
verðir svo gaman að vinnunni að þeir unnu
oft lengur en þeim bar. Þriðjungur þeirra
sýndi sadistískar tilhneigingar.
Rannsóknir í dýragörðum hafa sýnt að
dýr geta orðið árásargjörn ef þrengir að at-
hafnarými þeirra. Félagslegt jafnvægi er
þeim nauðsynlegt. Maðurinn hefur ekki ár-
þúsundum saman búið við náttúruleg skil-
yi’ði. Hinn siðaði maður hefur alltaf lifað í
„dýragarði“. Aukin framleiðsla og stétta-
skipting, myndun yfirstéttar og forréttinda-
stéttar, aukin siðmenning og miðstjórnar-
vald hafa aukið eyðileggingarhvöt mannsins.
Saga heimsmenningarinnar frá eyðingu
Karþagó og Jerúsalem til eyðingar Dresden,
Hiroshima, loftárása á Víetnam og írak er
sorgarsaga sadisma og gjöreyðingar. Stríð
eru sjaldgæf meðal frumstæðra þjóðfélaga.
Það er með siðmenningu og auknu þéttbýli
sem styrjaldir verða algengar.
Ef líf mannsins stjórnaðist eingöngu af
eðlishvötum væru engin sérstök vandamál
til. Þá væri maðurinn ánægður á sama hátt
og kýr sem hefur nóg að borða. En líkamleg
fullnæging þarfanna nægii’ manninum ekki.
Aðaldrifki’aftar mannlegs framferðis eru
skynsamlegar og óskynsamlegar ástríður
mannsins, ást, tilfinningar, frelsi og sann-
leikur, löngun til þess að stjórna, eyðileggja,
sjálfselska, græðgi, öfund og metnaður.
Þetta gefur lífinu tilgang. Fóik sem er inn-
blásið af þessum hvötum er tilbúið til þess
að hætta lífi sínu og fremur jafnvel sjálfs-
morð ef því mistekst að ná takmarki sínu.
Enginn mundi fremja sjálfsmorð vegna þess
að hann fái ekki kynferðislega fullnægingu.
I nútímaþjóðfélagi sér auglýsingaiðnaður-
inn um að örva langanir mannsins. Til þess
er notað sjónvai-p, útvarp, dagblöð og tíma-
rit. Maðurinn er orðinn eins og fiskur á
þurru landi, utangátta í heiminum. Hann er í
þeirri neyðarlegu stöðu að vera hluti af nátt-
úrunni en getur ekki breytt né aðlagast eðl-
islögmálum hennar. Hann er boðflenna í
náttúrunni, en samt hlekkjaður við hana
eins og dýr. Manninum er kastað inn í heim-
inn fyrirvaralaust og síðan hrifinn burtu
gegn vilja sínum. Maðurinn verður van-
megnugur í tilveru sem þrengir að honum á
alla vegu. Hann er eina dýrið sem er utan-
gátta í náttúrunni, eina dýrið sem skapar
vandamál aðeins með því að vera til. Frá því
getur maðurinn ekki flúið. Jafnvægi hans er
alltaf ógnað. I gegnum söguna hefur maður-
inn breytt umhverfi sínu og jafnframt sjálf-
um sér. Með vaxandi þekkingu eykst hroki
hans og tómlæti. Með vaxandi einstaklings-
hyggju eykst einangrun hans. Hann óttast
sjálft frelsið. Á meðan geta hans til þess að
framleiða eykst verður hann gráðugri og
eigingjarnari, þræll þeh’ra hluta sem hann
hefur skapað. Því greiðari svör sem hug-
myndafræðin gefur við spurningum, þeim
mun meira aðdráttarafl hefur hún. Þess
vegna eiga óskynsamleg og jafnvel fjar-
stæðukennd hugsanakerfi svo greiða leið að
hugum manna. Maðurinn getur laðast að
hugmyndafræði hvort sem hún útrýmir lífi
eða hlúir að því. Eyðileggingarhvötin á sér
uppruna í sjálfri tilveru mannsins og er ein
af aðferðum hans til að finna lífinu tilgang.
Greindin, sem skilur manninn frá öðrum
tegundum, gerir hann um leið framandi og
hættulegan umhverfi sínu.
ÁRNI ARNARSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 14. NÓVEMBER 1998 3