Lesbók Morgunblaðsins - 14.11.1998, Page 8

Myndlýsing: Andrés
NIETZSCHE var að dómi Þorvaldar Thoroddsen kvalinn af meðvitund um eigin eymd, „hálfblindur og hálfbrjálaður, nokkurskonar Job, andlegum og líkamlegum
kaunum sleginn", en um leið haldinn sterkri lífslöngun og hvötum, enda hefðu galdrabrennuklerkar sautjándu aldar þegið að brenna hann.
FLUGUR OG FJÖLL
Fyrsti hluti: Sturlun Nietzsches
og skáldfíflamál heimspekinnar
EFTIR MATTHÍAS VIÐAR SÆMUNDSSON
Hér má lesa um hnignun við tvenn aldarlok, síðupplýs-
ingu, einvíddarhugsun og hreppstjóravit, síra Hannes
Snakkó, flóttann undan Friedrich Nietzsche, drykk
fellda Stefánaöld, félagslegt fár og taugabilaða lista-
menn, sundurgerðarheimspeki Jacques Derrida,
íslenska fyndni, uglunnar skúmla blikk og sauðþráan
kláðakóng, síðnútímalega mislinga og heimspeki-
legt umferðaröngþveiti við aldarlok.
TVÖ tímaskeið, tvenn aldarlok og
tvær ritgerðir sem mynda skrítið
samhengi; greinaflokkar Þorvalds
Thoroddsens í Eimreiðinni 1910
og Kristjáns Kristjánssonar í Les-
bók Morgunblaðsinsl997. Hér á
eftir verður fengist við skrif þess-
ara manna, jafnframt því sem vik-
ið er að þroskamótun Þorvalds í kviku and-
legra umbrota fyrir meira en einni öld, undir
ægishjálmi Friedrich Nietzsches, þýsks menn-
ingarheimspekings sem kennt hefur verið um
hnignun tveggja aldarloka. Þá verður hugað að
uppgjöri Kristjáns við hugsanaóreiðu samtím-
ans,en greinar hans minna sumpart á síra
Hannes Árnason prestaskólakennara sem var
mikill heimspekingur eins og Kristján, vildi að
menn væru skýrir í hugsun og segðu skil-
merkilega frá, eða eins og hann orðaði það
forðum: „Ég vil heldur hafa nokkur strönd og
klárheit á milli heldur en lútter dúnkelheit".
Þorvaldur Thoroddsen hamaðist gegn „nið-
urgangi" hugsunar og siðferðis í ritgerð sinni
1910, „sjálfræðis- og kæruleysisstefnu" Ni-
etzschesinna sem snúið höfðu baki við skyn-
semishyggju og manngildishugsjónum upplýs-
ingaraldar, og nær níutíu árum síðar er sama
umræða uppi; Kristján Kristjánsson ritar:
„Óskandi væri að hruni pm- ismans (póst-
módernismans) fylgdi almennt afturhvarf til
hugsjóna upplýsingarinnar, er hafa sem betur
fer varðveist í hópum hefðbundinna heimspek-
inga og raunvísindamanna: hugsjóna þar sem
hlutlæg þekkingarleit, sammannlegur skilning-
ur og eining alls mannkyns eru höfuðkeppikefl-
in“ (X). Hér er heimspeki stefnt gegn heila-
spuna og myndhverfíngum lífsflrrtra skáld-
fífla, líkt og forðum, þótt talað sé um „póst-
módemisma" í stað tómhyggju eða nihilisma
áður, jafnframt því sem messað er yfir mynd-
list á villustigum með geðríki sem minnir á orð
Indriða Einarssonar forðum - „Ef málari var
kúbisti eða vitfirrtur á annan hátt í list sinni...“
- þótt það skorti hughreystandi bjartsýni leik-
skáldsins. „Ef skáld byrjaði að yrkja á ein-
hvern undarlegan hátt“, ritaði Indriði, „ ef list-
in sýktist af þeim mislingum, sem þá gengu yf-
ir, var aldamótunum oft borið við, og þetta yrði
ráðandi og ríkjandi stefna eftir þau. Mikið af
þessu hjaðnaði niður eftir þau“.
Við höfum með öðrum orðum orðið vitni að
merkilegri endurtekningu sem tekur stundum
á sig dálítið spaugilega mynd ergelsis og villtra
drauma um hrun síðnútímalegra lista og hug-
mynda - umræðu sem blandast með furðuleg-
um hætti umræðu um síðustu aldamót, bæði
hvað varðar stfl og efnivið. Nema hvað það er
ekkert sunnan í móti í þessari Krísuvík.
Þegar Iftil börn
pötuðu eftir fuglum
Nú er Foucault dauður og Derrida brátt úr
heimi hallur, horfíð skal tii bjartari og einfald-
ari tíma þegar orðið köttur átti við kisu gömlu,
þegar hvítvoðungar fundu til og lítil börn pöt-
uðu skríkjandi eftir fuglum þótt þau þekktu
ekki hugtakið fugl, og úti á varinhellunni
gjömmuðu hundar á tíkur og tíkur á hunda, alls
óvitandi um málspeki franskra loddara í „fíla-
beinstumum fræða þar sem textar anda, ekki
fólk“; eða með orðum Kristjáns:“Skyldu pm-ist-
ar aldrei hafa þefað af ilmandi töðu á eyfirsku
túni? Þá hefðu þeir kannski komist að raun um
að tilveran er annað og meira en texti“(X). Kri-
stján virðist vera talsmaður raunsæishyggju
um beint samband tákna og tilvísunar: að orð
tungunnar vísi truflunarlaust á skipan hlut-
anna; köttur er köttur er köttur, hvað sem sér-
visku málfræðinga líður, og er sólin ekki gul og
himinninn blár óháð málsmíðum manna? Fnim-
kvöðullinn, Ferdinand de Saussure, sá sem
lagði grundvöll að málvísindum nútímans, verð-
ur fyrirvaralaust að vondum áhugaheimspek-
ingi, jafnvel síðnútímalegu skrímsli, af því hann
taldi að tákn tungumálsins væru háð hefð og
kerfi, en ættu ekki við loðinn feld kattarins eins
og hann birtist augum okkar.
Hér er augljóslega gengið út frá því að sá
sem ekki trúir á einn heim og endanlega merk-
ingu geti ekkert fullyrt um eitt eða neitt, að sá
sem telur að heimsmynd blámanna og indíána
sé jafngild vestrænum vísindum hafi dæmt
skynsemi sína úr leik; því er „ilmandi taða á
eyfirsku túni“ ekki hin sama hver sem í hlut á,
óháð tíma og aðstæðum, táknar setning Krist-
jáns um hana ekki hið sama hvar og hvenær
sem er? Svo kann að vera en hyggjum betur
að, sýna ummæli Kristjáns ekki að taðan er í
hans augum annað og meira en einskært hey?
Að hún er mynd fyrir kjarna tilverunnar,
merkingarþrungna miðju, tákn sem byggist
ekki einvörðungu á persónulegri reynslu því
rekja má marga merkingarslóða til Norður-
lands í íslenskri ritmálshefð. Setningin tengist
sjálfkrafa íslenskri frásögn um horfín draum-
lönd, upprunalegan tíma og raunveruleika, hún
öðlast merkingu fyrir fortíðarsöknuð sem tók á
sig freðið andstæðuform norðurs/norðausturs
og suðurs/suðvesturs á nítjándu öld, meðal
annars fyrir tilstuðlan Kristjáns Fjallaskálds
sem kemur lítillega við sögu síðar.
Hér og í næstu greinum verður skeggrætt
um merkileg tengsl, speglanir, eitt svið og
ólíka leikendur: gagnrýni Þorvalds Thorodd-
sens á hnignunartómhyggju nítjándu aldar og
ergelsi Kristjáns út af tíðaranda þeirrar tutt-
ugustu; en báðir eiga þeir sér höfuðandstæðing
í Friedrich Nietzsche, þegar öll kurl koma til
grafar. Báðir virðast þeir aðhyllast upplýstar
skynsemishugsjónir átjándu aldar sem stefnt
er gegn hnignun nútímans í stórorðum
heimsósómastfl, enda má greina undarlega
endurkomu nú á dögum því vofa Nietzsches
gengur Ijósum logum á nýjan leik, við önnur
aldamót, umræða lista- og fræðimanna hverfist
enn á ný um skrif sem urðu hluti af fortíð okk-
ar fyrir hartnær einni öld; greinar eru skrifað-
ar, bækur koma út, tímarit eru helguð fræðum
heimspekingsins þýska.
Eitrað við upptökin
Kristján Kristjánsson minnist í greinaflokki
sínum á „skáldfíflamál“ og „heilaköst“ Ni-
etzsches, „brjálæðings" sem á að vera „afi“
póstmódernismans (VI), frumkvöðull hugsun-
arháttar sem gegnsýrt hefur rit franski-a heim-
spekinga, til dæmis skrif Michels Foucaults
sem jafnframt er „faðir“ sömu stefnu; og má
ekki milli sjá hvor er hinum vitlausari, faðirinn
eða sonurinn, kartnöglin eða njórafóturinn. En
við hvað er átt með „póstmódernisma"? Það er
ekki alveg ljóst enda kann Kristján gamla og
góða rökbrellu: að eitra við upptökin áður en
tekist er á við tiltekið efni. „Pm-istar“ eru illa
innrættir og ósiðaðir brunnmigar, að sögn,
enda viðurkenna þeir ekki hefðbundna rök-
fræði sem á jafnvel - hvílík endemis fásinna -
að vera háð óþrifnaði sögunnar og hringsnún-
ingi jarðarkringlunnar.
Það eru ekki allt pikur sem langan hafa
lokkinn var einhvern tíma sagt. Og það er ekki
vit í öllu sem tottað er upp úr Sókratesi enda
líður manni eins og viðmælanda Einars Bene-
diktssonar forðum. „Þessi afstæðiskenning er
bölvað þvaður", sagði hann, „ef maður til dæm-
is mígur beint út í loftið þá á maður samkvæmt
henni að fá bununa í rassinn“. Þessu hefur
sjálfsagt verið logið upp á Einar en málæði um
hugtök, kenningar og tíðaranda er stundum af
þessu tagi eins og vitrir menn hafa alltaf vitað.
Fyrir meira en einni öld var rifist heiftarlega
í fjölmiðlum og á samfundum um rómantík og
raunsæi, ídealismus og realismus sem svo
nefndust. Einhvern tíma um það leyti átti
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 14. NÓVEMBER 1998