Lesbók Morgunblaðsins - 14.11.1998, Page 9

Lesbók Morgunblaðsins - 14.11.1998, Page 9
FRÁ FEDRAVELPI TH JAFNINGJARÉTTAR IV STEINALDARMENNSKA Mynd: Andrés Matthías Jochumsson skáld og prestur tal við séra Ama Helgason og spurði hann áhts um þetta deiluefni. „Veiðist grásleppan hjá ykkur yfir á Nesinu núna“, svaraði séra Ami. Kekkj- óttur bræðingur Nítjánda öldin var mikill „byltinga- og breytingatími", að mati Þorvalds Thoroddsens, „ljómandi og glæsileg hið ytra“, en líkt og segir í vísunni: og gleði öll hefir oftast göll / og eitur í sínum hala , skuggahliðamar voru „gífurlega svartar“. Þorvaldur skilgreinir þessar skugga- hliðar af mikilli andagift í Eimreiðinni 1910 þar sem meðal annars er ráðist gegn vélhyggju í vísindum, natúrah'skum skáldskap og niður- gangsritum Brandesarsinna. Skáldskapurinn átti að rökræða „vafaspursmál mannlífsins", ritaði Þorvaldur, en „ allir, sem eitthvað þekkja til slíkra hluta, vita að skáldin mjög sjaldan em til þess fær, vantar vanalega bæði þekkingu, staðfestu og stillingu til þess“. Enda fór sem búast mátti við, að mati Þorvalds, menn dróg- ust inn í skuggaveröld trúleysis og siðspilling- ar undir forystu Brandesar sem þótti einstak- lega leikinn í því að snuðra uppi og berja bumbu fyrir tjaldi manna er líklegir voru til heimsfrægðar, þ.á m. Nietzsche sem var „auð- sjáanlega mestan hluta æfi sinnar stórgeggjað- ur“, skrifar Þorvaldur, heimspeki hans „hreint bull og hégómi, sprottinn upp af sjúkum heila“, „kekkjóttur bræðingur af sundurleitum hugs- unum; al(l)t sett fram með gegndarlausum gor- geir og sjálfsáliti“. Nietzsche þessi hefur haft djúptæk áhrif fyrir gagnrýni sína á rætur vestrænnar hugsunar, þótt ekki gengi hann af vestrænni frumspeki dauðri, eins og sumir halda, enda var hann líkt og Þorvaldur Thoroddsen undir áhrifum hugs- unarhefða sem gegnsýra rökfræði tungumáls- ins, formgerðir þess og miðlun, hefða sem eru svo djúptækar og umlykjandi að fullkomin upp- reisn gegn þeim jafngilti þögn eða hyldýpi sturlunar. Hann var hvað sem því líður fyrir- rennari heimspekilegrar sundurgerðar enda má líta á hana sem samræðu við Nietzsche um und- irstöður og útmörk máls, reynslu og hugsunar. Nietzsche fékkst í verkum sínum við mæri eða takmörk sem örðugt er að lýsa nema með myndum og þverstæðum. Heimspekingar eru ginningarfífl skynsemishyggju sem slegið hefur þagnarmúr um eigin uppruna, sagði hann, sem hefur frá tímum Platons breitt yfir upptök sín í myndrænu líkingamáli og kæft með því sköp- unarmagn heimspekilegrar hugsunar. „Sann- indi eru tálsýnir sem við höfum gleymt að eru tálsýnir, útjaskaðar og máttlausar myndhverf- ingar“, sagði hann, öll heimspeki hvílir á skrið- sandi sögulegs tungumáls þótt reynt sé að dylja það með ýmsum hætti. Þessi kenning hlaut að jaðra við brjálsemi í augum manna sem trúðu einlæglega á þróun og þroska, eðli mannlegrar skynsemi og ótruflað samband máls og veru- leika. Þeim var vorkunn þótt Nietzsche væri hvorki fyrstur né síðastur til að halda fram myndhverfu eðli tungumálsins því samskonar hugmyndir settu mark sitt á þýska rómantík auk þess sem þær hafa mótað umi-æðu um grundvöll fræða og vísinda á þessari öld. Menn hafa spurt sig líkt og Nietzsche hvort hugtaka- málið sé í raun og veru listrænn grímudans, hvort hvötin til að skapa myndhverfingar sé ein af frumþörfum manneskjunnar. Flóltinn undan Nietzsche Þekkingarsaga tuttugustu aldar hefur ein- kennst af flótta undan Nietzsche: þögn, mælgi og útilokun. Menn hafa komið sér hjá því að taka eindregna afstöðu til hugmynda hans, með- al annars með yfirborðskenndu málskrúði um orðlist og brjálsemi, spámenn og skáldspekinga. Margir hafa haldið fast við hefðbundin viðhorf um að textar bæru stöðuga merkingu sem hægt væri að kryfja líkt og hlut, að formgerðir byggju í textum, óháð lestri og túlkun; gengið var út frá samsvörun hugar, merkingar og aðferðar, enda dreymdi marga um altæk líkön og skýringar. Draumsýnir af slíkum toga tilheyra núna liðinni tíð enda hafa hugsuðir á borð við Jacques Derrida og Michel Foucault fylgt leiðarvísum Nietzsches undir sólstöfum nýrra aldarloka, undir ramakveini sanntrúaðra rökgreiningar- heimspekinga sem telja að sér vegið með réttu. Þeir vita sem er að staða þeirra á vegum „sann- leikans" er í veði en kunna ekki að bregðast við nema með hneykslun og spaugilegum hroka, því líkt og um seinustu aldamót er fleiprað um „óskiljanlegt þvaður", „vitleysu“, „sýndar- mennsku" og „geggjun“. Þorvaldur Thoroddsen þurfti ekki að velta fyrir sér vandkvæðum af þessu tagi því nefnd- ur Nietzsche var að dómi hans kvalinn af með- vitund um eigin eymd, „hálfblindur og hálf- brjálaður, nokkurskonar Job, andlegum og lík- amlegum kaunum sleginn", en um leið haldinn sterkri lífslöngun og hvötum, enda hefðu galdrabrennuklerkar sautjándu aldar þegið að brenna'hann; því „þá voru einmitt margir slíkir ruglaðir vesalingar bren(n)dir, þó minni væri sakir“, ritaði Þorvaldur. Attatíu og átta árum síðar er enn skrafað í fullri alvöru um skáldfíflamál og heilaköst brjálæðingsins Nietzsches. Höfundurinn er dósent við Háskóla Islands. EFTiR ÞORSTEIN ANTONSSON Raunveruleikinn er þessi að venjulegur íslenskur karlmaður er þroskaheftur á tilfinninga- sviðinu frá því hann varð kyn- þroska, jafnvel allt frá fæð- ingu. Við skilnað er hann að sama skapi illa undir það bú- inn að tilfinningar hans séu gerðar að skotspæni allra hlutaðeigandi. SÚ VAR tíð að mikilvægust sam- skipti manna í milli voru hjú- skapur og vinátta. Ekki lengur. Gildi hjúskapar fyrir þroska barna sem fullorðinna er nú annað en áður var eftir úthtinu að dæma. Samskipti manna hafa einfaldast; þroskinn, ef einhver er, hefur orðið félagslegri. Hann er fremur skólamál en einkamál. En hvað sem þeirri samfélagsþróun líður er uppeldisþroski barns óhjákvæmilega tilfinn- ingamál foreldranna. Barn verður að einstak- lingi fyrir hóglega togstreitu milli foreldra þess. Líklega er það versta við að alast upp hjá einstæðri móður, sem allt vald hefur yfir barni sínu, þetta að hún skynjar ekki einstak- linginn í afkvæminu fyrr en seint og um síðir og kannski aldrei. Astin er sjálfselska hennar enn frekar en væri hún í jafnvægi við föður-- ins. I fjölskyldumynstri þeirrar einstæðu kemur í stað ófyrirsjáanlegs föður, sem stöðugt verður að reikna með, kerfi sem sú einstæða treystir á og reynir að lempa til sér í hag. Sú forsjá er tilfinningalaus; hún hefur ekkert uppeldisgildi fyrir böm sem eiga að verða að mönnum. Gott tilfinningasamband dóttur og fráskil- ins föður er líklega oftast einangrað samband; það takmarkast við þau tvö. Sama gildir um einstæðar mæðgur. Telpunni verður auk þess tamt að álíta að aðrar tilfinningar en til móð- urinnar hafi endingu dægurlagsins og lítið gildi umfram það. Og þá karlamál sem önnur tilfinningamál. Fyrir syni einstæðra mæðra er enn erfið- ara að komast til sjálfra sín en dætumar því móðir á besta skeiði skynjar karlkynið óhjá- kvæmilega alltaf með erótískum hætti sem svo stýrir vitundarþroska sonarins. Þroska- kostir fyrir hann eru þvi varla nema tveir, sá að manndómur hans á fullorðinsárum snúist um kynþarfir einar. Eða pilti lærist fyrir van- þroska að beita sér af þeim mun meiri einsýni á framastigum kerfisins. Taka alveg á sig mynd þessa gerviföður sem kerfið hefur reynst honum. Þegar að mannlega þættinum kemur verður sonur þeirrar einstæðu mömmustrákur hversu gott sem er í skiptum hans og fóðurins. Dótturinni lærist helst um karlmenn að þeir séu einnota eins og verjur. Riddarar Skilnaðarreglunnar Það er í fleiru en uppeldismálum sem karl- inn bíður ósigur við skilnað. Þar leggst allt á eitt. Islenskum karlmanni lærist frá fyrstu tíð að vantreysta tilfinningum sínum og annarra, en leggja í staðinn mest upp úr hörku og rétt- lætissjónarmiðum. Gegn skilnaðaráföllunum beitir hann hvoru tveggja ótæpilega og gerir þar með illt verra. Við skilnað taka tengsl karlmanns við maka og afkvæmi róttækum breytingum og sameig- inlegir vinir fylgja líklega fremur konunni. Hinir ópersónulegri félagsþættir eru einnig fremur á bandi konunnar. Hefðirnar sigra eins og oftast þegar staða mála tekur að ger- ast í meira lagi vafasöm. Fremur en að ætla að um ranglætismál sé að ræða á báða bóga, að hætti fráskilinna karla, víkur siðvenjan jafnræðinu til hliðar og krefur karlinn um þögula hörku og sjálfstjórn gegn mótlætinu. Ekki um réttlæti heldur einsemd valdhafans að fornum sið; þess manns sem gengur þegj- andi fram fyrir skjöldu þegar lýðurinn glúpn- ar. Harka og réttlætiskröfur þess nýfráskilda magnast að sama skapi sem allt leggst á eitt um að hann bjargi sér með þeim hætti sem ís- lenskri karlmannsímynd sæmir. Og lendir því upp á kannt við samfélag sitt ofan í útlegðina frá fjölskyldunni. Raunveruleikinn er þessi að venjulegur ís- lenskur karlmaður er þroskaheftur á tilfinn- ingasviðinu frá því hann varð kynþroska; jafn- vel allt frá fæðingu. Við skilnað er hann að sama skapi illa undir það búinn að tilfinningar hans séu gerðar að skotspæni allra hlutaðeig- andi, makans, sýslufulltrúa, félagsmálastofn- unar, nýs- sambýlismanns konunnar ef ein- hver er. Þá grípur hann til þeirrar lexíu sem hann kann besta, bítur á jaxlinn. Sá nýfráskildi leggur allt upp úr hörku og réttlætiskröfum. Makinn fyrrverandi hefur á hinn bóginn á hvorugu áhuga heldur trúir ein- faldlega á óskipta sök karlsins sem að áliti hennar sveikst um að veita henni það öryggi sem hann í upphafi lofaði. Þetta öryggi verður við skilnaðinn að enn brýnni þörf og hún reynir að verða sér úti um það með öllum ráð- um og brögðum. Meðal ættmenna, í sjálf- styrkingarhópum, hjá félagsmálafulltrúum og umsjónarmönnum meðlagsgreiðslna. Örygg- isþörfm beinist á hinn bóginn gegn þeim manni sem mestri óvissu veldur, fyrrverandi eiginmanni. Viðbúið að viðmót konunnar verði að niðurrifsstarfsemi, og jafnvel hatri þótt einhvern tíma hafi verið ást og unaður. Maðurinn, sem fékk á sig gloríu þess elskaða við stofnun hjúskaparins, verður lík- lega við skilnaðinn ómannlegur frá sjónarmiði konu og kerfis. í óvissunni, sem fylgir skilnað- inum, er eitt víst: makinn fyrrverandi hefur ekki reynst hlutverki sínu vaxinn. Konan hef- ur orðið að leita út fyrir hjónabandið eftir ör- yggi. Það liggur því næst fyrir henni að gera makann að persónugerving allra óvissumála sinna. Jafnvel brjóta hann niður með vald- stuðlum sjálfs samfélagsins; brígsla honum um karlrembu. Meira að segja eru dæmi þess að konur ljúgi kynferðislegri misbeitingu á maka sinn fyrrverandi til að gera hann óvirk- an til frambúðar gagnvart sér og afkvæmi þeirra. Öll vitum við að sigur karls er innsiglaður með kylfu en ekki kossi í dag eins og alltaf áð- ur. Fráskildri konu blöskrar því réttlætiskröf- ur manns síns fyrrverandi sem í hjónabandi hennar batt hana við sig með kynlífi, ást, ör- yggisþörf beggja, sem og bamanna, en ekki réttlæti. Af alkunnu raunsæi kvenna byggir fráskilin kona málflutning sinn í forræðisdeilu á háttum steinaldarmanna. Öðru máli gegnir um fráskilda karlmenn sem margir hverjir munda lensu skilnaðarreglunnar af gamal- dags riddaramennsku, þótt glatað hafi bæði brynju og hesti. Þennan síðkomna siðferðis- þrótt lamar sú fráskilda með eitri sem aðeins þau tvö vita hvemig er byrlað. Margfeldisóhrif Fjölskyldumynd stjórnsýslunnar er úrelt. Hún nýtur hvergi stuðnings nema á skrifstof- um sýslufulltrúa þar sem réttað er í skilnað- armálum. Þótt rýrnandi gildi hjúskaparins blasi við í nútímaþjóðfélaginu, fóður- og móð- urhlutverk hafi tekið stakkaskiptum og konur séu jafngildi karla á vinnumarkaðinum, þá byggjast úrskurðir í forræðismálum ævinlega á þeirri frumforsendu að móðir og afkvæmi séu eitt fram á sjálfræðisaldur bamsins. Við löggildingu skilnaðar, við skrifborðið í Skógarhlíð, telst faðirinn framfærsluaðilinn; og hann er dæmdur í nafni konunnar fyrir að hafa ekki veitt henni og bömum þeirra það öi-yggi sem hún krafði hann um. Tilfinningar móður til barns síns einar eru taldar heilagt vé og nánast alltaf skildar sama skilningi og trúarsetning á prestastefnu hvernig sem gengið hefur í veraleikanum milli móður og barns. Þótt karlinn hafi tekið á móti barni sínu í heiminn og sinnt þörfum þessi frá fyrstu dögum af ástúð og ósérplægni, hitað pelann, skeint það og snýtt, hjúkrað og leið- beint til orðs og æðis við fóðurhné sem móður telst hann ævinlega sami fanturinn sem mundar réttlætisvöndinn yfir barni sínu. Þess utan á hann að veiða úti á mörkinni meðal karla jafnvígra honum sjálfum. Barn fylgir móður. Karlinn á allt undir vilja hennar í því sambandi. Og móðirin úrskurðar hann óhæfan, við skilnað, til að veita bömun- um vernd. Líklega er helsta orsök skilnaðar hjóna á síðustu árum togstreita, sem hvoragt á upptökin að, milli fornra viðhorfa til hjú- skapar og nýrri krafna beggja um lífsfyllingu í anda tímans sem við lifum. Mótsagnimar verða til þess að annað hvort eða bæði gugna á sambandinu. Það hlýtur að vera að sama skapi vitlaust að meta þá niðurstöðu í ljósi goðsagnar um líttskilgreinda framfjölskyldu sem enginn hefur áhuga á lengur þótt svo kunni að hafa verið þegar amma var ung. Öll vitum við samt að amma var óánægð í hjú- skapnum þótt hún þegði. - Lágmarkskrafa til hjóna ætti að vera að bæði hafi siðferðisþrótt til að taka ekki út á bömunum óánægju sína þótt jólasveinar efna- hagslífsins færi þeim ekki allt sem þau setja á óskalistann í hjúskapnum. Samskipti kynjanna era allt önnur nú en þegar amma var ung. Kynin leita inn á hefð- bundin sérsvið hvors annars. Konur sækjast eftir virðingu og völdum ekki síður en karlar. Uppeldishlutverk og jafnvel forræði færist úr höndum beggja foreldra, móður jafnt sem föður, yfir á æ fyrirferðarmeira skyldunám, sérfræðinga, tæknifóstrar, reglugerðir og lög sem lúta að bamavemd og nýjum þroskakost- um barna og unglinga. Engu að síður fjalla tilfinningakaldir full- trúar kerfisins um einkalíf hjóna við skilnaða á grundvelli þjóðarfortíðar sem þessi sömu hjón hafa hafnað bæði frá fyrstu dögum hjú- skaparins. Þótt ekki sé í orði þá í verki. Gremja sem kviknar fyrir viðmót fulltrú- ans, yfirlæti, drumbshátt og umfram allt hlut- drægni fær seinna útrás í heiftúðugri tog- streitu við makann fyrrverandi um bömin enda er öll áhersla lögð á fjármál við samn- ingsgerðina hjá sýslufulltrúa. Einstaklings- upplag manns hlýtur að koma fram með ein- hverju móti. Margfeldisáhrif frá úreltum forsendum hjúskapar- jafnt sem skilnaðarmála verða til þess að fráskilin kona, sem í hjúskap sínum og skiptum við karl sinn var tiltölulega mein- laus, ver með kjafti og ldóm barn sitt fyrir ást föður sem við svo búið glatar líklega sam- bandi jafnt við börnin sem sjálfan sig. Höfundurinn er rithöfundur. LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 14. NÓVEMBER 1998 9

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.