Lesbók Morgunblaðsins - 30.01.1999, Blaðsíða 4

BRENNUOLDIN II
//
OKYRLEIKI OG PLAGA
AF VONDUM AN DA"
Myndlýsing: Freydís Kristjánsdóttir.
PÍSLARSAGA síra Jóns Magnússonar lýsir af fjálgleik miklum djöfullegum ásóknum Kirkjubólsfólksins á Skutulsfjarðarklerkinn og heimilisfólk
hans og eru hugarflugi höfundar lítil takmörk sett.
__________EFTIR_________
ÓLÍNU ÞORVARÐARDÓTTUR
í þessari grein og tveimur
næstu, verður fjallað um
þá embættismenn þjóðar-
innar sem tíðast eru nefndir
í tengslum við galdramálin,
ýmist fyrir þá sök að hafa
kynt undir ofsóknirnar, eða
vegna hins að þeir hafi
látið sér fátt um finnast.
Galdraofsóknirn-
AR sem gengu yfir land-
ið á sautjándu öld, þegar
galdramenn voru
saksóttir og margir
hverjir dæmdir til þess
að brennast á báli, voru
ekki einangrað fyrir-
bæri. Þær spruttu upp sem angi af atburð-
arás sem nefnd hefur verið „Galdrafárið í
Evrópu" og hafði verið að þróast um tveggja
alda skeið annarsstaðar í álfunni. Um það
leyti sem ofsóknimar höfðu náð hámarki í
nágrannalöndum okkar og voru teknar að
hjaðna, bæði þar og annarsstaðar, hófust Is-
lendingar handa við að saksækja galdrafólk
og taka það af lífi. Var beitt sama dugnaði
við refsingar í galdramálum sem öðrum
óbótamálum hér á landi á sautjándu öld.
Hæst risu ofsóknimar þó á Vestfjörðum þar
sem saman fóm kraftar tveggja áhrifamanna
um það leyti, prófastsins Páls Bjömssonar í
Selárdal sem þótti landsins merkasti
guðfræðingur, og Þorleifs Kortssonar sýslu-
manns sem síðar varð annar tveggja lög-
manna landsins (að norðan og vestan). Fyrir
tilstilli þessara tveggja manna var alið á
galdraótta og ofstæki sem á fáa sína líka, þó
langt sé leitað.
I þessari grein og tveimur næstu, verður
fjallað um þá embættismenn þjóðarinnar
sem tíðast era nefndir í tengslum við galdra-
málin, ýmist fyrir þá sök að hafa kynt undir
ofsóknimar, eða vegna hins að þeir hafi látið
sér fátt um finnast. Til að byrja með beinist
athyglin að atburðum sem áttu sér stað vest-
ur á fjörðum, á síðari hluta 17du aldar. Um
það leyti (1654-1680) lék djöfullinn lausum
hala þar um slóðir, einkum í námunda við
klerka og sýslumenn í Barðastrandar- og
Isafjarðarsýslum. Til dæmis varð mikill
galdra- og djöfulgangur með nokkram hléum
á Ströndum, á árunum 1652-80, nánar til-
tekið í Trékyllisvík. Svæsnastar urðu ásóknir
djöfulsins á áranum 1652-54, og greinir Bail-
árannáll svo frá að haustið 1652:
... kom ókyrleiki og plága af vondum anda
eður draugi í Trékyllisvík, með því móti, að
opt á einum degi og mest í kirkjunni, þá
prédikað var, vissu menn ei betur, en hann
hlypi ofan í kverkar á fólki, svo það fékk
mikla ropa og síðan ofurfylli, en þá það létti
af, fann það á sér ekkert mein; fengu það
þær kvennpersónur, sem óspilltar píkur
vora. (Annálar III, 210)
Ósköp þessi héldu áfram næstu misserin
og kvað mest að þeim í sjálfri kirkjunni eins
og fram kemur í Fitjaannál þar sem segir að
messa hafi naumlega verið framin fyrir
hljóðum kvenna „mási, froðufalli og ofboði,
svo opt vora úr kirkjunni útbomar 4, 5, 10,
12 og fleiri, á einum helgum degi, hvað
skelfilegt var, en miklu skelfilegra á slíkt að
horfa og nálægur vera“ (Annálar II, 174).
Urðu málalyktir þær að sýslumaðurinn, Þor-
leifur Kortsson, lét brenna þrjá menn og
varð frægur af. „Var bil á harmkvælum
fólksins fram að jólum, síðan kom plágan á
það aptur og öllu meiri en fyr og er enn
1655“ segir í Ballarárannál (Annálar III,
212).
„Þumlungur" faer kvef
Það voru þó ekki aðeins veraldleg yfirvöld,
heldur einnig klerkar umdæmisins sem
stóðu í ströngu um þessar mundir. Sóknar-
presturinn á Eyri í Skutulsfirði, síra Jón
Magnússon „þumlungur" varð um skeið und-
irtroðinn og á sálu kraminn af ásóknum djö-
fulsins sem hann taldi sendan sér af þeim
Kirkjubólsfeðgum, Jóni og Jóni Jónssyni,
veturinn 1655. Eftir að hann fékk því fram-
gengt, fyrir tilstilli valdsmannsins Þorleifs
Kortssonar, að koma þeim feðgum á bálið
vorið 1656, reyndi hann að uppræta Þuríði,
dóttur eldra Jóns og systur þess yngra á
sama hátt, án árangurs. Varð klerki svo mik-
ið um ósigur sinn í því máli að hann setti
saman ítarlegt vamai-skjal sem nefnt hefur
verið Píslarsaga síra Jóns Magnússonar. Rit
þetta lýsir af fjálgleik miklum djöfullegum
ásóknum Kirkjubólsfólksins á Skutulsfjarð-
arklerkinn og heimilisfólk hans umræddan
vetur, og era hugarflugi höfundar lítil tak-
mörk sett.
Lýsingar Jóns þumlungs á vanlíðan sinni
og túlkun hans á atburðum umhverfis hann
hafa löngum þótt bera vitni um geðsýki á
háu stigi. Krampaflog með mási og froðufalli,
sem komu yfir síra Jón og heimilisfólk hans,
eru einkenni sem einatt hafa verið sett í
samband við sefasýkisfaraldur (hysteríu), og
koma við sögu galdramála hér á íslandi sem
annarsstaðar í Evrópu. Hér er þó vert að
nefna, að greinarhöfundur hefur í öðra riti
(TMM 1992:4, 32-37) leitt að því rök, að það
sem raunveralega amaði að á Eyrar-heimil-
inu þennan örlagaríka vetur hafi verið skæð
kvefpest eða inflúensa með þeim líkamlegu
einkennum sem við má búast af slíkri sótt;
eymaverk, brjóstþyngslum, hitaskjálfta og
almennri vanlíðan, sem Jón þumlungur lýsir
nákvæmlega í riti sínu. Þegar klerkur lýsir
því hvemig djöfullinn leggst yfír hann „í
hundslíki“ svo hann getur sig hvergi hreyft,
er í raun verið að lýsa máttleysistilfinningu
sem fer saman við verki í hálsi og brjóstholi,
en „djöfullinn" læsir einmitt klónum í háls
síra Jóns. Hann greinir einnig frá því þegar
djöfullinn hvæsir í eyra hans með „viður-
styggilegu hljóði - og innan í eyranu með óg-
urlegri og andstyggilegri skelfingu, eftir því
eg vel vissi, að það var hinn argi djöfull"
(Píslars., 61). Þessi lýsing minnir óneitanlega
á einkenni eyrnabólgu sem er algengur fylgi-
kvilli hálsbólgu en hvort tveggja kemur oft í
kjölfar inflúensusýkingar. Granur um að
smitandi inflúensa eða kvefpest hafi gengið í
Skutulsfirði haustið 1655, og orðið upphafið
að málaferlunum gegn Kirkjubólsfeðgum,
styrkist við það hvemig heimilisfólkið á Eyri
og gestkomendur þar taka að kvarta undan
„fiðringi, dofa, hita og kulda - brana um
bijóstið, -. nístingskulda, sumir um slög yfir
höfuðið, sumir fyrir brjóstið, sumir um
böggul eða bita í kverkum sem færði sig
stundum ofan að brjóstinu" (Píslars. 59). Þá
kemur fram að „sumar persónur vora slegn-
ar í ómegin, sumar því nær. Hér að auki: á
nætumar hræðilegar fælur, og að rúmin
titruðu og hristust“ (Píslars. 59-60). Vert er
að taka fram að ásóknir þessar, sem álitnar
eru galdrar þeirra Kirkjubólsfeðga, eiga sér
stað í upphafi aðventu, þ.e. á þeim tíma árs
þegar veðrabrigði eru tíðust. Þarf vart að
minna á, að sýkladrepandi lyf voru ekki kom-
in til sögunnar á dögum síra Jóns Magnús-
sonar, og því líklegt að svæsin kvefsýking
hafi átt geiða leið að fólki í vetrarbyijun,
ekki síst í köldum húsum. Þegar líður á vet-
urinn - vanlíðanina sömuleiðis - verður hins-
vegar erfitt að gera greinarmun á líkamlegu
og andlegu ástandi prestsins, enda verður
ekki annað séð en hann hafi sjálfur tapað
þeim áttum. Sálsýki síra Jóns - eða öllu held-
ur það að merkirigarheimur hans er þarna
orðinn gegnsósa af galdrótta - nær um síðir
yfirhöndinni. Þannig verða líkamleg veikindi
til þess að ýta undir andlegar hremmingar
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 30. JANÚAR 1999