Lesbók Morgunblaðsins - 27.02.1999, Blaðsíða 4

STAÐA SAFNANNA VIÐ
UPPHAF NÝRRAR ALDAR
LISTASAFN íslands. „Hvernig á Listasafn íslands eða Kjarvalsstaðir t.d. að fara að því að varðveita þá tegund myndiistar sem mest hefur ein-
kennt nútímalistina undanfarna þrjá áratugi; innsetningar, fjölfeldi, fjörninga, vídeóverk og önnur hverful fyrirbæri?"
EFTIR HANNES SIGURÐSSON
Söfnin standa mörg
frammi fyrir þeim mögu-
leika að missa sambandið
bæði við kerfið og al-
menning, sem er vitaskuld
ekki sami hluturinn. Sumir
kynnu jgfnvel að ganga
svo langt að segja að ekki
aðeins hámenningin
sé komin á safn, heldur
sjálf söfnin.
EGAR FÍS, Félag íslenskra
safnamanna, efndi nýlega til
umræðna um stöðu og horfur í
íslenskum söfnum stóðst ég
ekki að blanda mér örlítið í mál-
ið þrátt fyrir að hafa aldrei unn-
ið á safni. Ég tel mig meira að
segja vera haldinn tiltölulega
vægri söfnunaráráttu, svona miðað við það
sem gerist og gengur í okkar síðmóderníska
neyslusamfélagi. Hins vegar treysti ég mér
til að fullyrða að ég hafi verið mun duglegri
við að sækja listasöfn en hinn svokallaði
meðal Jón sem því miður virðist kæra sig
kollóttan um þá starfsemi sem þar fer fram.
Enda þótt ég hafi aldrei starfað á safni er
málið mér nefnilega dálítið skylt. Undanfar-
inn áratug, eða síðan ég lauk námi í listfræði
frá Bandaríkjunum, hef ég staðið að marg-
víslegum myndlistarsýningum sem telja orð-
ið hátt á annað hundrað - aðallega á Mokka
en einnig í Menningarmiðstöðinni Gerðu-
bergi, þar sem ég starfaði um tíma sem
menningarfulltrúi, auk þess sem ég rak eigin
sýningarsal um tæplega tveggja ára skeið.
Til að byrja með voru þessar sýningar í hefð-
bundnari kantinum, ýmist einkasýningar eða
samsýningar, en fljótlega tók ég að brydda
upp á flóknari og jafnframt umdeildari
þemasýningum, sem þróuðust smám saman í
stærri verkefni eða „project“ með tilheyr-
andi útgáfustarfsemi. Umfang sýninganna
gerði það að verkum að eini staðurinn sem
ég hafði frjálsar hendur með, Mokka, hrökk
ekki til og því hef ég stundum orðið að leita
eftir samstarfi við listasöfn eins Kjarvals-
staði, Nýlistasafnið og Listasafnið á Akur-
eyri. Að gefnu tilefni vil ég ítreka að það var
ég sem leitaði til þessara listasafna en ekki
öfugt. Að ég best veit hafa listasöfnin hér á
landi örsjaldan sóst eftir samstarfi við utan-
aðkomandi aðila ef frá eru taldir nokkrir er-
lendir sýningarstjórar og einstök skrif í sýn-
ingarskrár.
Hvað rannsóknarstörf listasafnanna áhrær-
ir - en ég mun aðallega halda mig við þau þótt
eflaust megi heimfæra ýmislegt af því upp á
önnur söfn - ristir fræðimennskan fremur
grunnt. Textamir eru vanalega meira í ætt
við þokkalega opnu í Lesbók Morgunblaðsins
en raunverulega úttekt og skera sig oft furðu-
lítið frá skrifunum í Ijósrituðum einblöðung-
um galleríanna. Ef listasöfnin eiga ekki að
sinna fræðilegum rannsóknum, hver á að gera
það þá - sérstaklega í ljósi þess að engin eig-
inleg listasaga er kennd við Háskóla Islands?
Er það ekki í verkahring safnanna að miðla
þekkingu og áhuga út í samfélagið, að vera
tengiliðir milli fræðasamfélagsins og almenn-
ings? Þegar öllu er á botninn hvolft eru það jú
skattborgaramir margumtöluðu sem borga
brúsann og því eðlilegt að komið sé til móts
við þeirra væntingar. Með öðrum orðum, sé
aðsókn almennings á söfnin dræm er ekki
nema eðlilegt að álykta að þessar væntingar
hafi ekki verið uppfylltar sem skyldi. Og þar
af leiðandi ætti tilverarétti safna sem ekki
uppfylla þau skilyrði að vera alvarlega ógnað.
Én svo er náttúrlega ekki, að minnsta kosti
í bili. Atvinnurekandi sem ekki hittir í neyt-
endamarkið með vöra sinni er umsvifalaust
dæmdur úr leik og lýstur gjaldþrota. Um
stofnanirnar gegnir öðra máli. Þær era hluti
af kerfinu sem ekki breytist svo glatt nema til
komi hallarbylting. Sú var raunin um rúss-
neska skósólaframleiðendur undir járnhæl
kommúnismans sem vora búnir að yfirfylla
allar birgðaskemmur af skósólum löngu eftir
að hætt hafði verið að búa til sjálfa skóna sem
sólarnir áttu að fara undir. Nú era hins vegar
ýmiss teikn á lofti um að íslenskir ráðamenn
hafi áttað sig á að leikreglumar hafa breyst.
Söfnin standa mörg frammi fyrir þeim mögu-
leika að missa sambandið bæði við kerfið og
almenning, sem er vitaskuld ekki sami hlutur-
inn. Sumir kynnu jafnvel að ganga svo langt
að segja að ekki aðeins hámenningin sé komin
á safn, heldur sjálf söfnin.
Listasafn íslands hf.
Eins og ég gat um áðan virðist oft aðeins
stigsmunur fremur en eðlis á sýningum safn-
anna og framlagi sjálfstæðra aðila, sem hafa
minna olnbogarými og úr litlu fé að spila. En
ef starfsemi safnanna einkennist stundum af
fræðilegri meðalmennsku, metnaðarleysi og
doða er varla við þau ein að sakast. Það væri
vægast sagt ósanngjamt að ætlast til að ís-
lensk söfn standi undir jafnöflugri starfsemi
og þau erlendu. Engu að síður bera sumir
veraleikafirrtir gagnrýnendur gjarnan inn-
lent sýningahald saman við hringleikahús er-
lendu „block-busterana“, eins og það kallast,
þar sem heilu heimsálfúmar eru kynntar á
einu bretti í því skyni laða að sér fyrirtæki og
almenning. Kostnaður við slíkar sýningar -
Picasso eða Pollock eins og þeir leggja sig,
gersemar Afríku í tíu aldir - hleypur á hund-
ruðum milljóna króna.
Við Metropolitan-safnið í New York starfa
fleiri hundrað manns. Á Listasafni íslands
eru starfsmenn tuttugu, þar af tólf í fullu
starfi; innkaupanefndin hefur aðeins úr að
spila um tólf milljónum á ári fyrir alla mynd-
listina í landinu, gamla og nýja, og litla pen-
inga afgangs til að setja saman sýningar,
kynna þær og gefa út veglegar sýningar-
skrár eftir að launin hafa verið greidd. Miðað
við hve takmörkuðum fjármunum er veitt til
Listasafnsins mætti álykta að það skipaði
ekki sérlega þýðingarmikinn sess í huga hins
háa Alþingis. Er það kannski að reyna að
hrista Listasafnið af sér eins og hvern annan
ómaga? Við afgreiðslu fjárlaga fyrir rekstr-
arárið 1997 var safninu uppálagt að afla ná-
lægt tuttugu milljóna króna í sértekjur án
þess að með fylgdi hvaðan þeir peningar
ættu að koma, en sú fjárhæð var milduð nið-
ur í 13,2 milljónir þegar andmæli bárust. Átti
safnið að hækka aðgangseyri frá 300 kr. upp
í 3.000 kr.? Vera má að þetta gæti gengið
upp ef almenningur væri nánast til í að
greiða hvað sem er til að fá að berja sýningar
á borð við „íslenska konkretlist" augum. Því
er hins vegar ekki til að dreifa og hafa held-
ur slælegar undirtektir fjölmiðla valdið for-
ráðamönnum safnsins nokkrum heilabrotum.
Þrátt fyrir að safnið sé bundið í þungan klafa
laga og reglugerða hefur það í raun ekki
nema um eina leið að velja til að sýna eitt-
hvað annað en það sem til er í fórum safnsins
og halda útgáfustarfseminni gangandi - og
það er að leita á náðir hins illræmda mark-
aðslögmáls.
Fyrir skömmu ráku ýmsir upp stór augu
þegar Listasafn íslands auglýsti eftir mark-
aðsstjóra í Morgunblaðinu og heyrst hefur að
forstöðumaðurinn sitji fundi með ímyndar-
hönnuðum og öðra auglýsingafólki. Og árang-
urinn lætur ekki á sér standa; nú er í höfn tólf
milljóna króna samningur við Landssímann
hf. sem ætlar meðal annars að auglýsa safnið
hressilega upp og leiða það fyrstu ski'efin í átt
til einkavæðingar. Þess verður því kannski
ekki langt að bíða að hf. verði skeytt aftan við
nafnið, enda hyggst safnið leggja ríkari
áherslu á það í framtíðinni að selja öðram
söfnum á landsbyggðinni sýningar sínar.
í sjálfu sér er ekkert nema gott eitt um það
að segja að hinn opinberi myndlistarheimur
skuli vera kominn með aðra löppina úr forsjá
ríkisvaldsins. Sjálfur hef ég margoft hlotið
ákúrur fyrir að niðurlægja menninguna með
því að minnast á styrktaraðila, fyrir að fara
vafasamar leiðir í kynningu og markaðssetn-
ingu á listviðburðum. List og auglýsingar,
markaður og menning eru líkt og himnaríki
og helvíti að mati þessara manna, sem á sama
tíma kvarta hástöfum undan skilningsleysi
viðskiptalífsins og yfirvalda.
4% menning
Þótt ótrúlegt megi virðast er ég fyrsti og
eini sjálfstætt starfandi sýningarstjórinn á
íslandi, eða það sem á ensku heitir
„independent curator". Samtökin Associ-
ation of Independent Curators voru stofnuð í
Bandaríkjunum fyrir tæpum tuttugu árum
og áhrif þessa fólks í myndlistarlífi annars
staðar á Vesturlöndum hafa stöðugt farið
vaxandi. Jafnframt því að fara óhefðbundnar
leiðir í verkefna- og staðarvali hafa þessir
einstaklingar átt í mjög nánum samskiptum
við söfnin á undanförnum áratug, þar sem
þeir sjá um innihaldið, ef svo má segja, og
hluta fjármögnunarinnar, en safnið leggur
fram aðstöðu og starfskrafta. íslenska
menningarsamsteypan Art.is, sem var stofn-
uð fyrir aðeins rúmu ári, er um margt ný-
stárlegt fyrirbæri. Of langt mál væri að fara
út í þá hugmyndafræði sem býr að baki
Art.is ehf., en að vissu leyti má segja að það
sé tilraun til að tengja fræðilegt umfang
safnanna saman við snerpu og sveigjanleika
einkaframtaksins í síbreytilegu umhverfi nú-
tímans. Hina öpinberu bækistöð Art.is er að
finna í sýndarveruleika alnetsins og yfii'-
bygging fyrirtækisins er því næst engin -
þessi hlið á Art.is hefur þó ekki fengið að
vaxa og dafna eins og vonir stóðu til vegna
skorts á stuðningi sem er nákvæmlega eng-
inn. Ef safnafólki þykir erfitt að halda uppi
metnaðarfullu sýningahaldi, hvernig væri þá
hljóðið í mönnum ef þeir hefðu ekkert þak
yfir starfsemi sína, engar fastar launa-
greiðslur og gætu yfirhöfuð ekki reitt sig á
neitt nema sífelldar hafnanir? Hvernig litist
safnafólki á það hlutskipti að horfa á tillögur,
sem tekið hefur marga mánuði að útfæra,
verða að engu hvað eftir annað - að geta að-
eins átt von á örlitlum sporslum við og við?
Hví allt þetta tal um peninga? Mér sýnist,
og ég byggi þessa skoðun á víðtækri reynslu,
að öll stofnanakerfi séu rekin á um 96% þörf
fyrir að hafa öruggt og helst vel launað starf.
Þetta á ekkert frekar við um ísland en önnur
lönd, stofnanir frekar en hinn frjálsa markað.
Málið snýst einfaldlega um mannlegt eðli.
Myndlistarsýning snýst t.d. ekki nema í
kringum 4% um listina sjálfa og 96% um fé-
lagsleg samskipti, þar á meðal sölu, kynningu,
væntingar, orðstír og athygli, en það er
einmitt hún sem flestir virðast á höttunum
eftir í dag. Hitt er svo annað, að þessi 4% geta
verið 96% list. En hvers eiga söfnin að gjalda,
hvað er athugavert við það þótt borgar- og
ríkisreknar menningarstofnanir séu farnar að
afla sér styrkja og auglýsingatekna frá at-
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 27. FEBRÚAR 1999