Lesbók Morgunblaðsins - 27.02.1999, Blaðsíða 7

Kort af Nýja-Frakklandi frá 1550. Sagney er sýnt með smáum stöfum
til hægri þar sem greinilega má sjá kastala.
OCHttAG*

Franskt kort frá 1543. Efst til vinstri er nafnið „Le Sagney“.
Myndskreytingar eru á hvolfi miðað við texta.
Sankti Lárensflói og ferðaleiðir j. Cartiers
21/- L'Anse aux Meadows
lónsmessu-... r.
untn < wc
'ctn ..
Stadacona
(Québec) +'
Hochelaga
(Montrea!) Y,
50 km
miðri Sagney, en þeir höfðu tekið sér nátt-
stað þar á leið sinni til Gaspéskaga í stríðs-
leiðangri gegn þeim.“s
Cartier spyr Donnacona nánar um þessa
dularfullu Sagney og skráir hjá sér eftir far-
andi lýsingu:
til að komast til fyrrneí’nchir Sagneyjar
er best, og öruggast, að fara eftir nefndu
fljóti, rétt fyrir ofan Hochelaga eftir á sem
fellur frá fyrrnefndri Sagney og rennur út í
fljótið sem við sáum, og ferðalagið tekur einn
mánuð. Og okkur hefur verið sagt að á þess-
um stað sé fólkið klætt ofnum fötum eins og
við og að þar sé margt bæja og þjóða, og gott
fólk og að það eigi mikið af gulli og rauðum
kopar. Og okkur hefur verið sagt að allt
þetta land frá fyrstu ánni og alveg til
Hochelaga og Sagneyjar sé eyland umkringt
fljótum -“e
Cartier hefur vetrardvöl skammt frá Sta-
dacona en skyrbjúgur hrjáir menn hans og
margir deyja en indíánarnir kenna þeim að
gera c-vítamínríkt seyði sem bjargar þeim.
Þegar líður á veturinn hverfur Donnacona og
kemur aftur tveim mánuðum seinna með
fjölmennt lið. Cartier býst við árás og undir-
býr vamir. Honum tekst með klækjum að ná
Donnacona á sitt vald og tekur hann með sér
til Frakklands þegar vorar.
Þegar hér var komið sögu hafði Cartier
ekki fundið neina vísbendingu um að til væri
nokkur norðvesturleið yfir til Asíu en í stað-
inn hafði athygli hans beinst að frásögnum
Donnacona og sona hans af þessu dularfulia
landi, Sagney. Hann tíundar ekki nákvæm-
lega þessar frásagnir heldur skráir í bækur
sínar stutta endursögn af því sem
Donnacona hafði sagt honum. Cartier ætlar
að láta „villimanninn" segja konungi Frakk-
lands í eigin persónu frá þessum „dásemdum
heimsins“ sem hann hafði enn ekki fengið að
sjá með eigin augum:
En þar sem hann (Cai-tier talar enn um
sjálfan sig í 3ðju persónu) var einnig ákveð-
inn í að taka nefndan Donnacona með sér til
Frakklands, til að láta hann telja upp og
segja konunginum frá því sem hann hafði séð
í þessum vestlægu löndum af dásemdum
heimsins, af þvíað hann hefur fullvissað okk-
ur um að hafa komið til landsins Sagney þar
sem gnótt er gulls, rúbína og annars rfki-
dæmis, og þar eru hvítir menn, eins og í
Frakklandi, sem klæðast ullarfötum. Þar að
auki sagðist hann hafa séð önnur lönd þar
sem fólkið borðar ekki neitt og hefur engan
afturenda og meltir ekki neitt en pissar að-
eins hreinu vatni um liminn. Þar að auki seg-
ist hann hafa komið í land Pikenía, og í önn-
ur lönd þar sem fólkið er einfætt og 'aðrar
furður sem langt væri að telja. Þessi höfðingi
er gamall maður og var stöðugt á ferðum
víða um lönd, ýmist eftir fljótum, ám eða á
landi, þar af þekking hans.“7
Þriðja ferð Cartiers 1541
Þessi ferð dróst á langinn því Frakkland
átti í stríði en að lokum ákveður konungur að
fylgja málunum eftir, leggja undir sig lönd í
N-Ameríku og í því skyni þurfti mannskap
til landnáms. Cartier fær það sem til þarf:
fimm skip, sem illa gekk að fullmanna því
ekki reyndust nógu margir fúsir til að yfír-
gefa heimili sín og gerast landnámsmenn.
Hann neyddist til að fá menn lausa úr fang-
elsisvist og taka með sér. Hann var þegar
kominn með leyfísbréf frá konungi sem sýnir
að frásagnir Donnacona höfðu komist til
skila við hirðina:
„- Og meðal annarra höfum vér sent
þangað okkar kæra og elskaða Jacques
Cartier sem hefur uppgötvað hið mikla
flæmi landanna Kanada og Hochelga -/-
nefndur Cai-tier flutti oss nokkra af þessum
villimönnum, sem vér höfum látið hlusta á og
fræðast í vorri heilögu trú. Þannig höfum vér
ákveðið, með tilliti til góðra tilhneiginga
þeirra, að senda aftur fyrrnefndan Cartier til
landa Kanada og Hochelaga, og alla leið til
landsins Sagney, ef hann getur komist
þangað með fjölda skipa og manna sem hafa
kunnáttu á öllum sviðum handverks, til þess
að komast lengra inn í þessi lönd, ræða við
þjóðirnar sem búa þar og gista hjá þeim (ef
nauðsyn þykir) til að ná nefndum markmið-
um vorum -“ Frans I, 17. október 1540:8
Donnaeona lést áður en honum auðnaðist
að snúa aftur til heimalandsins og höfðinginn
sem hafði tekið við í Stadacona tók andláts-
fregninni ekki illa. Cartier nemur land upp
með fíjótinu íýrir ofan Stadacona og nú hef-
ur hann meiri mannskap til að reisa virki,
vinna jörðina og sá í grænmeti.
Cartier nefnir Sagney e.t.v. um 20 - 30
sinnum í skrifum sínum og fyrstu kynni hans
af mynni Sagneyjarár ásamt lýsingum
indíánanna urðu líklega til þess að hann álít-
ur að ekki sé hægt fyrir hann að komast þá
leiðina til Sagneyjar enda segir hann oft
óbeint í sambandi við aðra hluti t.d. „- sigl-
ing er mjög hættuleg í Sagneyjará-“, eða
„- Sagneyjará er mjög varasöm til sigl-
inga-“ eða þá að hann hefur eftir indíánun-
um eins og hann sé að velta málinu fyrir sér:
„- Sagneyjará leiðh• til fyrrnefndrar Sagn-
eyjar sem er mánaðar ferð í vest-norðvestur
og eftir átta eða níu daga grynnkar hún
þannig að aðeins er hægt að komast áfram á
skipsbátum -“.
Hann er á höttunum eftir Sagney og nú
gerir hann alvarlega tilraun til að komast
þangað samkvæmt leiðsögninni sem
Donnacona hafði gefíð honum í annarri ferð-
inni með því að fara upp Sankti Lárensfljót
og komast yfír flúðir og fossa hjá Hochelaga
en þetta mistekst eftir ærið erfiði.
Ætlun konungs var að slá eign sinni á lönd
og hærra settur maður, Roberval, var út-
nefndur forsvarsmaður ferðarinnar, átti
e.t.v. að verða landstjóri, en komst ekki af
stað með skip sín fyrr en mörgum mánuðum
á eftir Cartier.9
Þegar Cartier snéri aftur til búða sinna
eftir misheppnaða leit að Sagney upp eftir
Sankti Lárensfljóti, þá höfðu menn hans
fundið gull og demanta, - héldu þeir, í bergi
skammt frá Stadacona og nú hressist Carti-
er af því að hann veit ekki að hann er að falla
í sömu gömlu gryfjuna og allir þeir sem á
undan honum höfðu látið blekkjast af glitr-
andi málmkristöllum, glópagulli. „Þessar
gullflögur eru að þykkt á við nögl á manni -“.
Þeir tóku nokkur tonn af þessu grjóti og
bergkristöllum með sér til Frakklands en
þar var hlegið að honum og við hirðina komst
orðtak í tísku: „falskt eins og kanadískir
demantar". Cartier fór ekki fleiri ferðir.
Hann sneri heim til St. Malo. Þai- vai- hann
virtur borgari og lifði til 1557.
Indíánar f N-Ameríku um
árið 1OOO og aftur á 16. öld
Þegar Leifur heppni og félagar fóru í hin-
ar sögufrægu landkönnunarferðir til N-Am-
eríku og gerðu tilraunir til að nema þar land
um árið 1000 þá voru fyrir í þessari stóru
álfu margar gerðir af samfélögum indíána
sem höfðu lagað sig að ólíkum staðháttum.
Milljónir manna bjuggu í allri N-Ameríku og
þéttasta byggðin var í suður- og vesturhlut-
um álfunnar. Þeir höfðu upphaflega komið
frá Asíu fyrir 20 - 30 þúsund árum. Hérna
lítum við stuttaralega og með nokkurri ein-
földun á þá íbúa álfunnar sem bjuggu á
svæðunum sem talið er að landkönnuðir og
landnámsmenn okkar kæmu á, þ.e. norðaust-
ursvæði N-Ameríku og suður með ströndinni
til núverandi New York.
A nyrstu slóðum N-Ameríku bjuggu inúít-
ar (eskimóar). Þeir eru ekki indíánar en á
þeim tíma bjuggu þeir einnig á nyrstu svæð-
um Grænlands og líklega höfðu íslenskir
landnemar á Grænlandi hitt þá í Norðursetu.
Byggðir inúíta náðu allt suðm’ á Labrador
(sjá kort). Þar fyrir sunnan bjuggu Al-
gonkinnar10 sem flökkuðu um landið, lifðu af
ýmiskonar veiðum, söfnuðu mjög mikið
villirísi, þar sem það var að fá („sjálfsána
hveitinu"). Austan við Sankti Lárensfljót og
Appalachíufjöll vora þeir kallaðir „fjalla-
indíánar" vegna lifnaðarhátta sinna, og
skiptust einnig í marga ættbálka sem hétu
mörgum nöfnum og bjuggu á allri austur-
ströndinni suður fyrir Hudsoná sem fellur til
sjávar í New York.
Um þetta sama leyti (ár 1000) vora aðrir
indíánar, írókesar nað leggja undir sig ný
lönd norður eftir Sankti Lárensdal, þar sem
Algonkinnar voru fyrir, og komnir langleið-
ina í áttina að mynni Sankti Lárensfljóts.
Þeir bjuggu í þorpum girtum skíðgörðum,
stunduðu eins konar sambland af framstæðri
akuryrkju og veiðimennsku og áttu oft í erj-
um og deilum við frændur sína í næstu þorp-
um. Híbýlin voru langhús þar sem nokkrar
fjölskyldur bjuggu saman, enda kölluðu þeir
sjálfa sig „langhúsafólkið“. Einhvers konar
mæðra- eða jafnræðisveldi virðist hafa verið
hjá þeim. Konur Irókesa ræktuðu „systurn-
ar þrjár“: maís, baunir og grasker í kringl-
óttum beðum í þorpunum þannig að hver
jurt studdi aðra en karlmennirnir stunduðu
veiðar, reyndar oft með konunum, og rækt-
uðu sjálfír tóbak sem þeir báru í pungum um
háls sér. Tóbakið vai' notað við ýmsar at-
hafnir (sbr. hina frægu friðarpípu) og til
lækninga. Karlamir sáu um hernað og samn-
inga við aðra þjóðflokka.
Þegar Cartier kom til Stadacona á 16. öld
voru írókesar búnir að nema lönd út allan
Sankti Lárensdal og voru farnir að nýta sér
veiðar í hafinu þar fyrir utan. Þeim hafði tek-
ist að jafna deilur sínar og myndað samband
„hinna fímm þjóða“ á svæði sem náði frá
Sankti Lárensflóa til Mikluvatna, þetta sam-
band kölluðu þeir sjálfír „Miklafrið". Það
sem Cartier kallaði konungsríki (Kanada og
Hochelaga) voru í raun þorparíki en þau
voru samsett af tveimur eða fleiri þorpum,
með 500 til 1500 íbúum hvert, og sameigin-
legar ákvarðanir voru teknar á fjölmennum
ráðstefnum í stærsta þorpinu þannig að
þetta vora ekki ríki í evrópskum skilningi.
Friðinum var haldið við með minningarat-
höfnum, sérstökum verslunarathöfnum og
skiptum á gjöfum. Þegar nauðsynjar, eins og
t.d. eldivið, þraut í næsta nágrenni var þorp-
ið flutt til annars staðar, þetta gerðist á 10 til
50 ára fresti.
Allar þessar indíánaþjóðir voru í reynd á
steinaldarstigi þó þær hefðu vald á mikilli
tækni og þekkingu á landinu og gæðum þess.
Þær voru ekki farnar að nýta sér járn í verk-
færi og vopn, þær kunnu að ríða net til fisk-
veiða en stunduðu ekki vefnað þannig að þær
gengu í skinnfótum af ýmsu tagi. Af þessum
ástæðum varð þeim mjög starsýnt á verk-
færi og vopn Evrópumannanna, en einnig á
fötin sem þeir gengu í og vildu ólmir komast
yfir þessi gæði eins og t.d. er lýst svo greini-
lega í Eii'íkssögu.
Irókesar vora betur skipulagðir en Al-
gonkinnar og þó þeir tækju í fyrstu vel á móti
Cartier þá vora þeir fljótir að átta sig á því að
Evrópumennirnir ásældust landið. Þeir fóra
að veita þeim andstöðu og svo mikla að land-
nám Cartiers og Robervals mistókst. Rúm-
lega 60 ár liðu þar til Samuel de Champlain
stofnaði franska nýlendu í Québec 1608. Hann
tók með sér jesúíta sem fóra umsvifalaust að
kenna indíánunum rétta siði og sanna trú.
Sagney
Ef hægt er að draga einhverjar ályktanir
af þessum munnmælum indíánanna um
Sagney þá er í fyi-sta lagi greinilegt að
indíánarnir eru vissir í sinni sök og þeir lýsa
mönnunum: hvítir eins og Frakkar, ganga í
ofnum fötum, búa í bæjum. Cartier trúir
þeim og álítur þessar sagnir vera um vel
skipulagða hvíta menn sem hefðu tekið sér
land, en gætu ekki hafa átt við um fiskimenn
á Nýfundnalandsmiðum, sem hann þekkti
vel, né alla þá evrópsku samtímamenn hans
sem leituðu á vit ævintýranna þegar fréttirn-
ar bárast af löndunum í vestri. Þetta er
miklu eldri sögn og ber með sér einhverja
fullvissu um að hvítir menn hafi sést eða sest
að í Sankti Lárensflóa eða þar um kring
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 27. FEBRÚAR 1999 7